Εναλλακτική και θαυματουργική ιατρική: από το μύθο στο λόγο
Ν. ΚΟΥΤΟΥΒΙΔΗΣ*, Α. ΦΩΤΙΑΔΟΥ*, Θ. ΧΑΛιΩΤΗΣ**, Ι. ΜΑΥΡΑΚΗ***
* Ψυχίατροι, Ν.Ε.Ε.Σ. Κοργιαλένειο - Μπενάκειο, Ψυχιατρικό Τμήμα.
** Ιστορικός.
*** Ειδικευόμενη Ψυχολόγος.

Περίληψη
Τα τελευταία χρόνια ανθεί η εναλλακτική ιατρική, ως σύνολο μεθόδων που κείνται πέρα από την κατεστημένη επιστημονική ιατρική και εμφανίζουν συγγένεια με θεραπευτικές μεθόδους που απαντούν στις παραδοσιακές κοινωνίες. Ανάλογη άνθηση γνωρίζει και η θαυματουργική ιατρική, ενώ η εμπιστοσύνη του κοινού στις εναλλακτικές μορφές θεραπείας παρουσιάζεται αυξημένη. Στο άρθρο αυτό καταγράφονται οι σημαντικότερες μορφές της εναλλακτικής ιατρικής, εξετάζεται η κατά περίπτωση θεραπευτική και επιστημονική αξία τους από την άποψη της συμβατικής ιατρικής και επιχειρείται μια ανίχνευση των αιτιών που εξηγούν την άνθησή της. Το συμπέρασμα είναι ότι οι μέθοδοι εναλλακτικής θεραπείας παρουσιάζουν ευρεία διάδοση και ότι εκτείνονται από θεραπευτικές μεθόδους που προσομοιάζουν με αυτές της συμβατικής ιατρικής (και που ενδεχομένως θα είχε κάποια αξία η εμπεριστατωμένη επιστημονική μελέτη τους) έως μεθοδεύσεις οργανωμένης εξαπάτησης το κοινού και εκμετάλλευσης του ανθρώπινου πόνου, που θα ήταν χρήσιμο να αποκαλυφθούν προς όφελος τόσο της επιστήμης όσο και των ασθενών.

Εισαγωγή

Στο τέλος ενός αιώνα που σήμανε το θρίαμβο της τεχνολογίας και στις απαρχές ενός νέου αιώνα που υπόσχεται ακόμη περισσότερους τεχνολογικούς θριάμβους, ιδίως στο πεδίο των βιοϊατρικών επιστημών, η εναλλακτική ιατρική όχι μόνο επιβιώνει αλλά και αναπτύσσεται παράλληλα με τη συμβατική/επιστημονική ιατρική, αν όχι σε βάρος της. Σχεδόν στο σύνολό της η επιστημονική κοινότητα έχει υποβαθμίσει την αξία της εναλλακτικής ιατρικής, αν δεν έχει κατηγορήσει ανοιχτά τους φορείς της ως επικίνδυνους απατεώνες. Ωστόσο, δε λείπουν οι επιστημονικές φωνές που αναγνωρίζουν κάποια συμβολή των εναλλακτικών θεραπευτών στην αποκατάσταση της υγείας των ασθενών, τουλάχιστον σε ό,τι αφορά ορισμένες μορφές εναλλακτικής ιατρικής.

Η στάση του κοινού εμφανίζεται διαφοροποιημένη: από τη μία πλευρά, η πλειοψηφία, των μη ειδικών, στις αναπτυγμένες κυρίως κοινωνίες, δείχνει να εμπιστεύεται περισσότερο την επιστημονική ιατρική και να θεωρεί την εναλλακτική ιατρική, μερικώς αν όχι στο σύνολό της, μια ενορχηστρωμένη προσπάθεια εξαπάτησης των ασθενών και εκμετάλλευσης του ανθρώπινου πόνου. Από την άλλη, διαρκώς περισσότεροι ασθενείς, και στις προηγμένες κοινωνίες, καταφεύγουν στις υπηρεσίες των εναλλακτικών θεραπειών¹.

Η αντιφατική αυτή τοποθέτηση απέναντι στην εναλλακτική ιατρική δεν είναι καθόλου νέα. Η εποχή κατά την οποία ο Ιπποκράτης και η σχολή του είχαν ήδη αποκτήσει σπουδαία φήμη (5ος - 4ος αι. π.Χ.) ήταν επίσης και μία εποχή ακμής των Ασκληπιείων, των ιερών τεμενών του Ασκληπιού, στα οποία λάμβαναν χώρα θαυματουργικές θεραπείες. Χαρακτηριστική είναι η αριστοφανική διακωμώδησή τους στον «Πλούτο» (388 π.Χ.) αλλά και η τελική αναστήλωση του κύρους τους στο ίδιο έργο².

Σε τι οφείλεται η επιβίωση/ανάπτυξη της εναλλακτικής ιατρικής;

Ποια η αξία και η συμβολή της στην ανακούφιση του ανθρώπινου πόνου; Σε τι θα μπορούσε να ωφεληθεί η συμβατική ιατρική από την εξέταση του φαινομένου;

Στα ερωτήματα αυτά επιχειρεί να δώσει απάντηση το παρόν άρθρο.

Εναλλακτικές Θεραπείες

Ενώ η εξειδίκευση, διαρκώς επεκτεινόμενη στη συμβατική ιατρική, εδράζεται κυρίως στο αντικείμενο της εκάστοτε θεραπευτικής παρέμβασης (κριτήριο: η νοσολογία), οι εναλλακτικοί θεραπευτές διαφορίζονται με κριτήριο τη μέθοδο θεραπείας που ακολουθούν χωρίς να λείπουν και οι περιπτώσεις -στις αναπτυσσόμενες κυρίως κοινωνίες- όπου οι παραδοσιακοί θεραπευτές εξειδικεύονται ανάλογα με το είδος της νόσου που αντιμετωπίζουν. Στις προηγμένες δυτικές κοινωνίες συγκεκριμένες εναλλακτικές θεραπείες γνωρίζουν ολοένα μεγαλύτερη δημοτικότητα.

Η ομοιοπαθητική είναι ίσως η δημοφιλέστερη από αυτές. Βασισμένη στην αρχαία ιδέα ότι «τα όμοια θεραπεύουν όμοια» (similia similibus), αναβίωσε στα νεότερα χρόνια μέσω του Γερμανού γιατρού Samuel Hahnemann. Οι ομοιοπαθητικοί, με τη χορήγηση μη τοξικών σκευασμάτων που αποσκοπούν στην ενίσχυση του ανοσοποιητικού συστήματος του οργανισμού (κατ' ανάλογο τρόπο με τον εμβολιασμό), αντιμετωπίζουν ένα ευρύ φάσμα σωματικών κυρίως παθήσεων, μέσω μιας μάλλον ολιστικής θεώρησης της νόσου και του ασθενή, η οποία συμπεριλαμβάνει το ιατρικό ιστορικό του αλλά και άλλους παράγοντες, όπως το επαγγελματικό και οικογενειακό περιβάλλον καθώς και τη γενικότερη ψυχοκοινωνική κατάσταση του αρρώστου. Αν και έχει επίσημα κατηγορηθεί ως ψευδοεπιστήμη, η ομοιοπαθητική φαίνεται αρκετά αποτελεσματική στην αντιμετώπιση ορισμένων ασθενειών, όπως είναι οι αναπνευστικές και στομαχικές παθήσεις και οι αλλεργίες. Στις μέρες μας πολλοί γιατροί και νοσηλευτές εκπαιδεύονται και στην ομοιοπαθητική.

Μιά πιο εξιδεικευμένη θεραπευτική τεχνική είναι η οστεοπαθητική. Βασισμένοι στη θεωρία ότι πολλές ασθένειες οφείλονται σε κακώσεις του σκελετού των οστών, ιδίως της σπονδυλικής στήλης, οι οστεοπαθητικοί εξετάζουν λεπτομερώς την ανατομική κατάσταση του σκελετομυϊκού συστήματος και, με μαλάξεις και εκτάσεις των οστών κυρίως, επιχειρούν να επαναφέρουν τον οργανισμό στην προηγούμενη φυσιολογική του λειτουργία. Η μέθοδος αυτή έχει αποδειχθεί χρήσιμη στην αντιμετώπιση παθήσεων στα οστά και στις αρθρώσεις.

Αλλη μία δημοφιλής τεχνική είναι ο βελονισμός. Με την εισαγωγή λεπτών βελονών σε επιλεγμένα σημεία του σώματος κάτω από το δέρμα και με τη συστροφή τους ή με τη διοχέτευση ηλεκτρικού ρεύματος στο σώμα μέσω αυτών, διεγείρονται τα αισθητήρια νεύρα και επιχειρείται η ανακούφιση του ασθενή από τον πόνο. Πρόκειται για μία πανάρχαια τεχνική της 'Απω Ανατολής, που βασίζεται στη θεωρία ότι η εμφάνιση της νόσου οφείλεται στη διατάραξη της ισορροπίας των δύο κοσμικών ενεργειών, Γιν και Γιανγκ, στον οργανισμό ενώ με τη βοήθεια του βελονισμού αποκαθίσταται η εξισορρόπησή τους. Πιστεύεται ότι η ανακούφηση από τον πόνο επέρχεται, είτε επειδή ο βελονισμός προκαλεί την έκκριση ενδορφινών είτε επειδή εμποδίζει τη μετάδοση επώδυνων ερεθισμάτων διά των νεύρων. Στις δυτικές κοινωνίες η μέθοδος χρησιμοποιείται κυρίως για την υποβοήθηση της διακοπής του καπνίσματος και της βραδυγλωσσίας, χωρίς να λείπουν πιο φιλόδοξες εφαρμογές (συμπληρωματική αγωγή κατά της τοξικοεξάρτησης).

Μια αρχαία αιγυπτιακή τεχνική, που έχει αναβιώσει στον αιώνα που φεύγει, είναι η ανακλασιολογία (ρεφλεξολογία). Οι ειδικοί της διατείνονται ότι τα διάφορα μέρη του σώματος επικοινωνούν μεταξύ τους μέσω διαύλων που παροχετεύουν «δύναμη ζωής» (vis vitalis), οι οποίοι συγκλίνουν καταλήγοντας στα πόδια. Κατά τους ίδιους θεραπευτές η νόσος οφείλεται σε κάποιο φραγμό εντός αυτών των διαύλων, που εμποδίζει την παροχέτευση της ζωτικής δύναμης στο τμήμα του σώματος που νοσεί, και ισχυρίζονται ότι, ψαύοντας τα πόδια και τα δάκτυλα του ασθενή, εντοπίζουν τους συγκεκριμένους φραγμούς. Στη συνέχεια, με κατάλληλες μαλάξεις διανοίγουν τους φραγμούς αυτούς και συμβάλλουν στη θεραπεία του ασθενή ακόμη και από σοβαρότατες παθήσεις, όπως από τον καρκίνο, επειδή η τεχνική τους διεγείρει και ενισχύει το ανοσοποιητικό σύστημα του οργανισμού. Η ανακλασιολογία είναι δημοφιλής τεχνική όχι μόνο για σωματικές παθήσεις, όπως για τους πόνους στη μέση, αλλά και για ψυχικές διαταραχές, όπως το άγχος και η βουλιμία.

Από τα προηγούμενα γίνεται φανερό ότι οι εναλλακτικές τεχνικές δεν αφορούν μόνο σωματικές αλλά και ψυχικές παθήσεις. Ωστόσο, στα πλαίσια της εναλλακτικής ιατρικής έχουν αναπτυχθεί και εξειδικευμένες ψυχιατρικές θεραπείες, οι οποίες περιλαμβάνουν τόσο φυσικά ιάματα όσο και πνευματικές τεχνικές. Στο σημείο αυτό θα ήταν χρήσιμο να αναφερθεί ότι στις περισσότερες παραδοσιακές κοινωνίες υπάρχει η τάση διαχωρισμού των ασθενειών σε αυτές που θεραπεύονται από τη δυτική συμβατική ιατρική και σε αυτές που εμπίπτουν στην αρμοδιότητα της παραδοσιακής εναλλακτικής φροντίδας. Στις δεύτερες ανήκουν συνήθως και τα ψυχιατρική νοσήματα.

Η διεξοδική μελέτη και ανάλυση των ψυχιατρικών εναλλακτικών θεραπειών αποτελεί αντικείμενο ιδιαίτερης διαπραγμάτευσης. Για τους σκοπούς του παρόντος άρθρου είναι χρήσιμο πάντως να επισημανθούν τα εξής:

α) Συχνά η διάγνωση μιας ψυχικής πάθησης συνδέεται με την κουλτούρα μιας δεδομένης κοινωνίας ή ενός κοινωνικού υποσυνόλου. Αυτό σημαίνει ότι οι ψυχιατρικές νοσολογικές κατηγορίες που αναγνωρίζει η δυτική ιατρική ίσως δεν έχουν οικουμενικότητα.

β) Τόσο στις αναπτυγμένες όσο και στις αναπτυσσόμενες κοινωνίες η ιατρική αντιμετώπιση του (σωματικά ή) ψυχικά πάσχοντος συνδέεται και με το ρόλο του ασθενή σε αυτές αλλά και με τις αντιλήψεις που εκάστοτε επικρατούν σχετικά με την κοινωνική σημασία της αρρώστιας³.

γ) Υπάρχουν σαφείς διαφορές, από βιοθεωρητική και κοσμοθεωρητική άποψη, στον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζεται ο ψυχικά άρρωστος μεταξύ δυτικών και μη δυτικών κοινωνιών. (Για παράδειγμα, μπορεί να δει κανείς διαφορές μεταξύ δυτικών και ασιατικών θεραπειών που εντοπίζουν οι S.Pande⁴ και Ρ.Β.Pedersen⁵).

Ωστόσο, και παρά τις διαφορές αυτές, φαίνεται ότι ορισμένες τουλάχιστον παραδοσιακές θεραπείες, καθώς και οι ανάλογες εναλλακτικές ψυχιατρικές θεραπείες στη Δύση, είναι συγκρίσιμες με συμβατικές δυτικές θεραπευτικές μεθόδους⁶.

Ενώ η δυτική ψυχιατρική επικεντρώνεται κυρίως στη φαρμακοθεραπεία, η εναλλακτική παραδοσιακή ψυχιατρική χρησιμοποιεί ένα ευρύ φάσμα τεχνικών που περιλαμβάνουν εκχυλίσματα βοτάνων, τελετουργικούς χορούς, διαλογισμό, εργασιοθεραπεία, μαγεία, πνευματισμό και μαντεία. Από την άποψη της ιατρικής ανθρωπολογίας ενδιαφέρον παρουσιάζει όχι μόνο η μελέτη των επιμέρους θεραπευτικών μεθόδων αλλά και το ζήτημα του εκπολιτισμού: από πολλούς μελετητές έχει επισημανθεί η διείσδυση στοιχείων της ψυχιατρικής μεθοδολογίας που ακολουθούν οι παραδοσιακές κοινωνίες στο δυτικό κόσμο και αντίστροφα.

Ωστόσο, αρκετές από τις εναλλακτικές ψυχιατρικές θεραπείες στις προηγμένες κοινωνίες φαίνεται ότι ανήκουν αποκλειστικά στη δική τους παράδοση. Στις τελευταίες μπορούν να συμπεριληφθούν θαυματουργικές θεραπείες που συνδέονται με τη λατρεία αγίων (π.χ. το φαινόμενο του ταραντισμού στην Κάτω Ιταλία και η θεραπεία του, που συνδέονται με τον 'Αγιο Παύλο⁷, ή η πίστη στην ψυχοθεραπευτική δύναμη του Αγίου Γερασίμου της Κεφαλλονιάς⁸), εξορκισμοί και γενικότερα θαυματουργικές θεραπείες συνδεδεμένες με τη χριστιανική πίστη και εκκλησιαστική παράδοση. Ο πνευματισμός και η μαντεία, καθώς και ο διαλογισμός, είναι τεχνικές με σαφή ανατολική προέλευση, στις οποίες καταφεύγουν συχνά στις μέρες μας άνθρωποι με ψυχολογικά προβλήματα.

Από την άποψη της συμβατικής ιατρικής έχουν διατυπωθεί σοβαρές επιφυλάξεις για την αξιοπιστία της εναλλακτικής ψυχιατρικής. Τα τελευταία χρόνια, ωστόσο, πληθαίνουν τα επιστημονικά δημοσιεύματα που αναφέρονται σε αυτήν, με στόχο τη διερεύνηση των θεραπευτικών της δυνατοτήτων και της ωφέλειας που θα μπορούσε να προκύψει από την εφαρμογή εναλλακτικών/παραδοσιακών ψυχιατρικών μεθόδων.

Στο σημείο αυτό είναι χρήσιμο να σημειωθεί ότι, όπως υπάρχουν κακοί λειτουργοί σε όλα τα επαγγέλματα, το ίδιο ισχύει και για τους εναλλακτικούς θεραπευτές. Το γεγονός αυτό συχνά επισκιάζει τη συζήτηση για την αξία της εναλλακτικής ιατρικής καθαυτής, και γίνεται συχνά αφορμή γιά την πλήρη απαξίωσή της. Το φαινόμενο θα μπορούσε να εξηγηθεί με πολλούς τρόπους, αλλά ιδιαίτερη ευθύνη γι' αυτό φαίνεται να έχουν όσοι διακονούν κυρίως την υπερβατική/θαυματουργική ιατρική στο σύνολό της.

Στις υπερβατικές/θαυματουργικές τεχνικές μπορούμε να συμπεριλάβουμε τον πνευματισμό, τον εξορκισμό και τις θρησκευτικές ιεροτελεστίες, τις τεχνικές που εφαρμόζουν οι σαμάνες και οι ιατήρες* (medical men), καθώς και τη μαγεία στις διάφορες μορφές της. Μολονότι οι τεχνικές αυτές διαφέρουν σημαντικά μεταξύ τους, παρουσιάζουν ορισμένα κοινά χαρακτηριστικά, που θα μπορούσαν να συνοψιστούν στα εξής:

α) Ο εκάστοτε θεραπευτής λειτουργεί συνήθως ως διαμεσολαβητής μεταξύ μιας υπερβατικής οντότητας (θεού, αγίου, δαίμονα, πνεύματος, ψυχής νεκρού) και του αρρώστου.

β) Η θεραπευτική ικανότητα του θεραπευτή δεν εξαρτάται μόνο ή κυρίως από τις τεχνικές του δεξιότητες' σημαντικό ρόλο διαδραματίζει η πίστη του αρρώστου σε αυτές καθώς και στη θεραπευτική δύναμη της υπερβατικής οντότητας που εκπροσωπείται ή διαμεσολαβείται από το θεραπευτή.

γ) Σχεδόν σε όλες αυτές τις τεχνικές απαιτείται η σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό, άμεση ή έμμεση συμμετοχή των οικείων του αρρώστου στη θεραπευτική πρακτική.

δ) Το τελετουργικό που συνοδεύει τις τεχνικές αυτές έχει συνήθως διπλό ρόλο: τονώνει την εμπιστοσύνη του ασθενή στο θεραπευτή και συμβάλλει στην υποβολή του.