Ηράκλειτος ο Εφέσιος, από την δίνην της μελαγχολίας εις την αρμονίαν του Λόγου
ΣΤΑΥΡΟΣ Ι. ΜΠΑΛΟΓΙΑΝΝΗΣ
Α' Νευρολογική Κλινική Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης

Περίληψις
Ο Ηράκλειτος, εκ των μεγαλυτέρων Ιώνων στοχαστών, έζησεν εις την 'Εφεσον, την δευτέραν εις άνθισιν Ιωνικήν πόλιν, εις τας αρχάς του πέμπτου προ Χριστού αιώνος. Διήγαγεν μονήρη βίον, πλήρη στοιχείων, τα οποία θα ηδύναντο να αποδοθούν εις μόνιμον και σταθεράν καταθλιπτικήν διάθεσιν και είχεν τραγικόν τέλος. Παρά το γεγονός ότι υπήρξεν είς εκ των επιφανεστέρων Προσωκρατικών φιλοσόφων, το έργον του δεν διεσώθη αυτούσιον, αλλά μόνον υπό μορφήν επιγραμματικών αποσπασμάτων, μνημονευομένων υπό μεταγενεστέρων φιλοσόφων και εκκλησιαστικών συγγραφέων των πρώτων μετά Χριστόν αιώνων, τα οποία μετά πολλής προσοχής συνελέγησαν εκ των χειρογράφων των. Ως συγγραφεύς χαρακτηρίζεται διά την δεινότητα του λόγου του, την πυκνότητα των νοημάτων του, την πληθώραν των μεταφορών, των αφορισμών, των συμβολισμών, τον άλλοτε αντικρουόμενον χαρακτήρα και τας άλλοτε μυστικιστικάς προεκτάσεις, εις σημείον ώστε οι λόγοι του να επιτρέπουν ευρείαν ερμηνευτικήν προσέγγισιν και ενίοτε να οδηγούν εις παρερμηνευτικάς προεκτάσεις. Ως φιλόσοφος, πρώτος αυτός εισήγαγεν την έννοιαν του Λόγου, ο οποίος κυριαρχεί επί των πάντων «είναι κοινός» και θα ηδύνατο να είναι αντιληπτός υπό των πολλών, εάν δεν υφίστατο ο κίνδυνος της υποκειμενικότητος. Ο Λόγος αποτελεί την ευθείαν οδόν, διά την προσέγγισιν του Είναι και την αποκάλυψιν του όντως Είναι. Επί της ανθρωπίνης ψυχής ο Ηράκλειτος διατείνεται ότι είναι αδύνατον να προσεγγίση ο άνθρωπος τα πέρατα αυτής από οιανδήποτε οδόν και εάν προσπαθήση, καθ' όσον αυτά είναι ανόρια και άμετρα. Η ψυχή έχει όλας τας δυνατότητας διά μίαν σταθεράν ανοδικήν πορείαν εφ' όσον θα αναζητήση την αλήθειαν. Η ψυχή εκ παραλλήλου δεν ζωοποιεί μόνον το σώμα αλλά επιβάλλει τον αυτοέλεγχον και καθιστά εφικτήν την λογικήν θεώρησιν των πραγμάτων. Η ψυχή, η οποία εξαρτάται ακόμη εκ των σωματικών καταστάσεων παραμένει «υγρά» και ποδαγωγείται ευκόλως. Η απηλλαγμένη εκ των παθών ψυχή καθίσταται «ξηρά» και δύναται να ανέλθη εις την σφαίραν της σοφίας και της αρετής. Ο Ηράκλειτος υποστηρίζει, ότι υφίσταται αρμονία μεταξύ αντιθέτων καταστάσεων. Ούτως, η προς τα άνω και η προς τα κάτω φερομένη οδός είναι μία και έχει την ιδίαν διάστασιν, η αρχή και το τέλος ενός κύκλου συμπίπτουν εις το ίδιον σημείον. Πολλάκις ο Ηράκλειτος εκφράζει ένα μοναδικόν μυστικισμόν λέγων, ότι η φύσις αγαπά να κρύβη τα μυστικά της και ότι η μυστική αρμονία είναι ισχυροτέρα της εκπεφρασμένης. Ακόμη ισχυρίζεται ότι «οι αθάνατοι είναι θνητοί και οι θνητοί αθάνατοι, εκείνοι ζούν τον θάνατον των και εκείνοι πεθαίνουν διά της ζωής των». Κατά τον Ηράκλειτον τα πάντα είναι εις διαρκή ροήν, όπως τα ύδατα ενός ποταμού, από τα οποία βεβαίως είναι εύλογον, ότι «δεν είναι δυνατόν ο άνθρωπος να διαβραχή δύο φοράς». Εν τούτοις παντού και πάντοτε υπάρχει αρμονία, καθοριζομένη υπό του Λόγου, ο οποίος κατευθύνει τα πάντα, εγκαθιστών έν αρμονικόν δυναμικόν ισοζύγιον, το οποίον ενοποιεί τα πάντα και τα καθιστά «έν», χωρίς εκ παραλλήλου να υποθάλπη την στατικότητα, καθ' όσον διά μέσου της συνεχούς διαπλοκής ύλης και ενεργείας αναπτύσσεται η «καλλίστη αρμονία» και επέρχεται η ιδανική ισορροπία μεταξύ όλων των αντιτιθεμένων και αντιρρόπων τάσεων. Το πύρ και το εξ αυτού εκπηγάζον φως αποτελεί την ουσιώδη αρχήν όλων των στοιχείων εις ένα χώρον ανακυκλώσεως των πάντων, εντός ενός χρόνου, ο οποίος ως παιδίον παίζει ζατρίκιον, εις μίαν κορύφωσιν παντοδυναμίας του πυρός και του φωτός, από το οποίον όλα εκκινούν και εις το οποίον όλα καταλήγουν. Ο Λόγος, η Αλήθεια, η Φύσις, το Αιώνιον είναι κατά τον Ηράκλειτον αι υπαρξιακαί διαστάσεις διά των οποίων αποκαλύπτεται το Είναι. Η επίδρασις των αρχών του Ηρακλείτου, o οποίος εξερχόμενος από την δίνην της μελαγχολίας ανέρχεται εις την αρμονίαν του Λόγου και εισέρχεται εις την χώραν του Φωτός, είναι τεραστία επί των συγχρόνων του και των μεταγενεστέρων φιλοσόφων. Αι αρχαί του επανεβίωσαν αναλυτικότερον από τα τέλη του δεκάτου ενάτου αιώνος εις τα πλαίσια της συστηματοποιήσεως, αναλύσεως και απλουστεύσεως αυτών υπό διαμορφωτών της υπαρξιακής φιλοσοφίας.

Η ζωή του Ηρακλείτου

«Θεόφραστος δέ φησίν υπό μελαγχολίας τά μέν ημιτελή,
τά δέ άλλοτε άλλως έχοντα γράψαι»

Με την ανωτέρω αναφοράν, όπως παρατίθεται αύτη υπό του Διογένους του Λαερτίου¹ προβάλλει ο Θεόφραστος το ψυχικόν δράμα του Ηρακλείτου. Ο Ηράκλειτος ο Εφέσιος, υιός του Βλόσωνος², είς εκ των προσωκρατικών φιλοσόφων, άφησεν ημιτελές το έργον του, λόγω της μελαγχολίας³ υπό της οποίας έπασχεν, ενώ εκ παραλλήλου εκ της αυτής αιτίας πολλά σημεία του έργου του παρουσιάζουν αντιφατικότητα.

Ο Ηράκλειτος, έζησεν εις την Έφεσον και ήκμασεν κατά την εξηκοστήν εννάτην Ολυμπιάδα ήτοι το 504-501 π.Χ⁴. Η προσωπικότης του επροβλημάτιζεν τους συγχρόνους του, οι οποίοι παρ' όλην την αναγνώρισιν της σοφίας του είχον την αίσθησιν ότι ήτο ιδιόμορφος τόσον λόγω της συνθετότητος του έργου του όσον και λόγω της ιδιαιτερότητος της συμπεριφοράς του. Έδιδεν την εντύπωσιν ότι ήτο υπερόπτης και ότι δεν απεδέχετο τας απόψεις των άλλων. Απέρριπτεν τον Όμηρον και τον Αρχίλοχον⁵. Δέν έδιδεν βαρύτητα εις την πολυμάθειαν, η οποία ιδιαιτέρως εξετιμάτο υπό των συγχρόνων του, αλλά εις την πρωτοπορειακήν σκέψιν⁶. Ο ίδιος δεν είχεν μαθητεύσει πλησίον διδασκάλων, αλλά η σοφία του προήρχετο εκ της αναζητήσεως του εαυτού του.⁷ Η πραγματική σοφία επρέσβευεν, ότι συνίστατο εις την γνώσιν του όντως όντος, ήτοι εις την γνώσιν της υπερτάτης αρχής, η οποία κυβερνά τα πάντα διά της βοηθείας των πάντων⁸.

Η συμπεριφορά του διεκρίνετο διά την ιδιαιτερότητα της. και συνεπήγετο την αδυναμίαν κατανοήσεως των βαθυτέρων κινήτρων του. Ούτω κατά το πλείστον παρέμενεν σιωπηλός, μη μετέχων εις τας συζητήσεις, εις την εύλογον δε ερώτησιν διατί σιωπά, απήντα λακωνικώς «διά να ομιλήτε εσείς»⁹. Άλλοτε ήτο αινιγματικός και δυσνόητος εις τους λόγους του, λόγω του παραβολικού και μεταφορικού χαρακτήρος των εννοιών του¹⁰ και άλλοτε εις ουσιώδη θέματα έδιδεν ερωτώμενος την δέουσαν απάντησιν διά συμβολικών ενεργειών. Ούτως όταν οι συμπολίται του εζήτησαν να εκφράση την άποψιν του διά τον τρόπον επιτεύξεως της ομονοίας εις την πόλιν, ανέβη εις το βήμα και εζήτησεν απλώς ένα ποτήριον ψυχρού ύδατος εις το οποίον έβαλεν κρίθινον άλευρον, το ανεκίνησεν, το έπιεν ενώπιον όλων και απήλθεν χωρίς να αρθρώση λέξιν, προφανώς υποδηλών ότι η απλότης, η ψυχραιμία και η αποφυγή της πολυτελείας αποτελούν τας ουσιώδεις προϋποθέσεις διά την ομόνοιαν και την ειρήνην εις την πόλιν¹¹.

Ο Ηράκλειτος απέφευγεν να τιμάται και δεν έδιδεν αξίαν εις τους ισχυρούς της εποχής του. Εις τον Δαρείον, ο οποίος εξεδήλωσεν δι' επιστολής του έντονον επιθυμίαν να τον γνωρίση, προσκαλέσας αυτόν εις την Περσίαν, ουδόλως απήντησεν¹², αγνοήσας την πρόσκλησιν. Τους Αθηναίους, εκ παραλλήλου, οι οποίοι εξεδήλωνον τον θαυμασμόν και την εκτίμησιν των διά το έργον του, αντιμετώπισεν περιφρονητικώς¹³.

Είχεν βαθείαν αίσθησιν του δικαίου και εκινητοποιείτο, αντιδρών εντόνως, όταν αντελαμβάνετο ότι διεπράττετο αδικία εις βάρος αξίων συμπολιτών του, χρησίμων διά την διευθέτησιν των κοινών θεμάτων¹⁴. Είχεν εκ παραλλήλου βαθείαν επίγνωσιν των συνεπειών της ύβρεως και της αλαζονικής επάρσεως τόσον διά το ίδιον το άτομον όσον και διά την κοινωνίαν και διετείνετο ότι είναι προτιμότερον να αγωνισθή ο άνθρωπος να εξαλείψη την έπαρσιν παρά να σβήση την πυρκαϊάν¹⁵.

Την οίησιν, ήτοι την αίσθησιν του ανθρώπου ότι γνωρίζη τα πάντα, παρ' ολήν την άγνοιαν του, την επαραλλήλιζεν προς την επιληψίαν, κατά την οποίαν ο πάσχων δεν διατηρεί συνείδησιν των ενεργειών του και ως εκ τούτου στερείται του αισθήματος της ευθύνης¹⁶.

Οι ενάρετοι, είχον ιδιαιτέραν αξίαν διά τον Ηράκλειτον, καθ' όσον υπερβαίνουν το βιολογικόν στάδιον των πολλών και ανέρχονται εις το ηθικόν στάδιον βιώσεως των αρετών, αι οποίαι τους χαρίζουν την αέναον δόξαν. Είς ενάρετος, ως εκ τούτου, ισοδυναμεί κατά τον Ηράκλειτον προς μυρίους ανθρώπους¹⁷. Μεταξύ των αρετών, η σωφροσύνη έχει ιδιαιτέραν αξίαν. Η ορθή σκέψις και η ορθή φρόνησις αποτελούν αλάνθαστον οδόν εις την πνευματικήν πορείαν του ανθρώπου. Εις τελικήν ανάλυσιν η σοφία είναι απλή, ταυτίζεται αύτη προς την αλήθειαν και την φυσικήν απλότητα και πηγαιότητα, υπό των οποίων εμφορούμενον το άτομον ενεργεί πάντοτε εναρέτως και ευστόχως, χρησιμοποιούν ορθώς, την γνώσιν και την εμπειρίαν του¹⁸.

Οταν τελικώς διεπίστωσεν ότι εξέπεσαν πλέον αι ηθικαί αξίαι και οι συμπολίται του έπαυσαν να έχουν την αίσθησιν του δικαίου και της χρηστότητος, ήρχισεν αρχικώς να εκδηλώνη αντιδραστικήν συμπεριφοράν, εμπαίζων εμμέσως αυτούς¹⁹, εν συνεχεία δε εγκατέλειψεν την πόλιν και τους ανθρώπους και απεσύρθη εις τα όρη όπου έζη ασκητικώς, υποσιτιζόμενος, διαιτώμενος αποκλειστικώς διά φυτικών τροφών²⁰.

'Ισως εκ της αυστηράς και της ανεπαρκούς εις πρωτεϊνας διαίτης και των πλημμελών συνθηκών διαβιώσεως, αι οποίαι θα ηυνόουν την ανάπτυξιν ιώσεων, ενεφάνισεν ασκίτην και ηναγκάσθη να κατέλθη εις την πόλιν προς αναζήτησιν των καταλλήλων ιατρών. Εις τους ιατρούς, προς τους οποίους απετάνθη, δεν ανέφερεν το πρόβλημα του όπως είχεν εις την πραγματικότητα, αλλά τους υπέβαλεν την αινιγματικήν ερώτησιν εάν ήτο δυνατόν μετά από την βροχήν να προκαλέσουν ξηρασίαν²¹. Επειδή ευλόγως δεν κατενοήθη το νόημα της ερωτήσεως του, εζήτησεν πλέον να μάθη μετά ιδιαιτέρου πραγματισμού, εάν ήτο δυνατόν οι ιατροί να αδειάσουν τον εντερικόν σωλήνα και να αφαιρέσουν το υγρόν εκ της κοιλίας. Μετά την αναμενομένην αρνητικήν απάντησιν αυτών, ο Ηράκλειτος κατέφυγεν εις βουστάσιον και εισήλθεν εντός της κόπρου ελπίζων, ότι διά της θερμοκρασίας αυτής θα εξατμίζετο το ασκιτικόν υγρόν. Εκεί απεβίωσεν εις ηλικίαν εξήκοντα ετών. Κατά τον Έρμιππον κατεκλίθη υπό τον ήλιον και εκαλύφθη υπό της κόπρου, αποβιώσας δε εντός μίας ημέρας ετάφη εις την αγοράν της Εφέσου.

Ο Νεάνθης ο Κυζικινός, ως αναφέρει ο Διογένης ο Λαέρτιος, δίδει ιδιαιτέραν τραγικότητα εις το τέλος του Ηρακλείτου, λέγων ότι προσεπάθησεν ούτος να απελευθερωθή εκ της κόπρου υπό της οποίας εκαλύφθη, αλλά δεν ηδυνήθη και παρέμεινεν καθηλωμένος, έως ότου τον κατεσπάραξαν οι κύνες²².

Το έργον του Ηρακλείτου

Το έργον του Ηρακλείτου παρεδόθη εις ημάς αποσπασματικώς. Ως αναφέρει ο Διογένης ο Λαέρτιος, το βιβλίον «Περί φύσεως», το οποίον συνέγραψεν και αφιέρωσεν εις το ιερόν της Αρτέμιδος, διηρήτο εις τρία μέρη, ήτοι (α) εις το περί του σύμπαντος, (β) εις το πολιτικόν και (γ) εις το θεολογικόν²³. Το σύγγραμμα φαίνεται ότι έτυχεν, παρά το δυσνόητον περιεχόμενον του, ιδιαιτέρου σεβασμού και αποδοχής και απέκτησεν οπαδούς, οι οποίοι ωνομάσθησαν «Ηρακλείτειοι»²⁴. Δυστυχώς περί τα εκατόν είκοσι αποσπάσματα μόνον υπάρχουν σήμερον εκ του όλου έργου, τα οποία όμως είναι απολύτως ενδεικτικά της ισχύος και του πρωτοπορειακού χαρακτήρος της σκέψεως του Ηρακλείτου.

Ο λόγος του Ηρακλείτου είναι πυκνός και πλήρης νοημάτων. Είναι όμως πολλάκις δυσχερής η κατανόησις αυτού και δυσχερής η στίξις των προτάσεων²⁵. Αναφέρεται υπό του Διογένους του Λαερτίου, ότι όταν ο Ευριπίδης έδωσεν εις τον Σωκράτην το σύγγραμμα του Ηρακλείτου και εζήτησεν εν συνεχεία την γνώμην του επ' αυτού, εκείνος απήντησεν ότι ήσαν σπουδαία αυτά τα οποία κατενόησεν, αλλά θα πρέπει να ήσαν εξ ίσου σπουδαία και αυτά τα οποία δεν ηδυνήθη να κατανοήση. Πλήν όμως θα ήτο αναγκαίον να είχεν την δεινότητα ενός Δηλίου δύτου, διά να καταδυθή εις το βάθος των νοημάτων²⁶.

Κατά τον Ηράκλειτον υπάρχει μία αιωνία αλήθεια ο Λόγος²⁷, την οποίαν οι άνθρωποι, κατά κανόνα, δεν κατανοούν ούτε πρίν να την ακούσουν, ούτε ακόμη και μετά την εκτενή αναφοράν εις αυτήν. Ενώ δε ο Λόγος διέπει τα πάντα, ως υπερτά τη αρχή²⁸, εν τούτοις οι άνθρωποι δεν συνειδητοποιούν την ύπαρξιν του και ενώ είναι εν εγρηγόρσει συμπεριφέρονται ως εάν ευρίσκοντο καθ' ύπνον²⁹.

Ο Λόγος δεν διαφοροποιείται. Υπάρχει ο κοινός Λόγος, ως αντικειμενική αλήθεια, τον οποίον οφείλουν να σεβασθούν και να ακολουθήσουν οι άνθρωποι, εκφεύγοντες από τους περιωρισμένους ορίζοντας της ιδικής των υποκειμενικής σκέψεως³⁰.

Όταν οι άνθρωποι αποδεχθούν τον λόγον θα κατανοήσουν την σοφίαν, η οποία διέπει την ενιαίαν υπόστασιν των πάντων³¹.

Οι άνθρωποι, οι οποίοι αγαπούν την σοφίαν θα πρέπη εκ παραλλήλου να αγαπήσουν την γνώσιν και την πολυμάθειαν³², εν τούτοις η πολυμάθεια δεν διδάσκει την βαθυτέραν κατανόησιν των πάντων³³. Οι οφθαλμοί καθίστανται καλλίτεροι μάρτυρες της αληθείας από τα ώτα³⁴, αλλά αμφότερα τα όργανα καθίστανται κακοί μάρτυρες διά τον άνθρωπον ο οποίος έχει ακαλλιέργητον ψυχήν³⁵ και δεν δύναται να εσωτερικεύση και να ερμηνεύση ορθώς και εις βάθος τας προσλαμβανομένας διά των αισθήσεων πληροφορίας.

Ο άνθρωπος πρέπει πάντοτε να ελπίζη. Χωρίς ελπίδα δεν υπάρχει έρευνα και δεν είναι δυνατόν να διαφανούν νέοι ορίζοντες³⁶. Η φύσις δεν είναι γνωστή, εις τον άνθρωπον ως προς τας βαθυτέρας διεργασίας της, καθ' όσον αγαπά να κρύβη τα του εαυτού της³⁷.

Ο Ηράκλειτος διετείνετο ότι υφίσταται συνεχής μεταβλητότης των πάντων³⁸. Εις την ανθρωπίνην ζωήν δεν είναι δυνατόν να συμπέσουν δύο χρονικαί στιγμαί. Έλεγεν χαρακτηριστικώς ότι δεν είναι δυνατόν να εισέλθη κανείς δύο φοράς εις τον ίδιον ποταμόν, καθ' όσον το ύδωρ του ποταμού συνεχώς ρέει και ουδέποτε είναι δυνατόν να διαβραχή ούτος υπό των ιδίων υδάτων³⁹. Διά της μεταβλητότητος των υδάτων του ποταμού, σχηματικώς εκφράζεται η μεταβλητότης των ψυχικών φαινομένων του ανθρώπου, ο οποίος παραμένει o ίδιος μεν κατ' όνομα, αλλά πλειστάκις μεταβάλλεται, ως προς τας ψυχικάς διεργασίας του και την εσωτερικήν ροήν των σκέψεων και των βιωμάτων του, την ροήν των μνημονικών εγχαράξεων του, την ροήν του λόγου του, την διαμόρφωσιν των αντιδράσεων του και την πορείαν των συναισθημάτων του.

Κατά τον Ηράκλειτον, η μεταβλητότης υφίσταται εις όλα τα φυσικά φαινόμενα. Το θερμόν εναλλάσσεται μετά του ψυχρού, το υγρόν μετά του ξηρού και αντιστρόφως⁴⁰. Η στατικότης είναι συνεπώς πέραν του αισθητού κόσμου, των φυσικών φαινομένων και αυτής ταύτης της ψυχοσωματικής υποστάσεως του ανθρώπου.

Έκαστον φαινόμενον δυναμικώς εμπεριέχει και το εκ διαμέτρου αντίθετον αυτού, εις το οποίον μεταπίπτει είτε διά της απωλείας των στοιχείων του είτε διά της ανακτήσεως αυτών, κατ' αναλογίαν προς το θερμόν, το οποίον διά της απωλείας της θερμότητος καθίσταται ψυχρόν και αντιστρόφως. Η συνεχής αύτη μετάπτωσις εις τας αντιθέτους καταστάσεις ή εις τα αντίθετα φαινόμενα συμβάλλει εις την δημιουργίαν «της καλλίστης αρμονίας»⁴¹, η οποία πολλάκις παραμένει αφανής, καθ' όσον η αφανής αρμονία είναι πάντοτε υπερτέρα της φανεράς⁴². Εκ παραλλήλου αι αντίθετοι καταστάσεις συμβάλλουν, τα μέγιστα, εις την δυνατότητα αντιλήψεως της αξίας της θετικής εκφράσεως εκάστου φαινομενολογικού διπόλου. Ούτως ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται την αξίαν της υγίειας διά της εμπειρίας της νόσου, την αξίαν της αναπαύσεως διά της κοπώσεως, την αξίαν της σιτίσεως διά του λιμού⁴³. Επιπροσθέτως, εκ των αντιθέτων φαινομένων ή καταστάσεων απορρέει η σύνθεσις⁴⁴, η οποία δύναται να παρέχη λειτουργικήν πληρότητα και αισθητικήν αρμονίαν, ενώ συγχρόνως εντός των αντιθέτων είναι δυνατόν να εγκρύπτεται η αυτή εν τω βάθει αλήθεια ή η αυτή λειτουργική δυναμικότης⁴⁵.

Η μεταβλητότης, ως αύτη εκφράζεται εις τον αισθητόν κόσμον και εις την ανθρωπίνην συνείδησιν, είναι μία συνεχής διακίνησις, μία έρις, είς πόλεμος μεταξύ των αντιθέτων, μία πάλη εις την οποίαν εμπλέκονται ουχί μόνον τα φυσικά φαινόμενα αλλά και αι έννοιαι, ως είναι η έννοια του δικαίου και του αδίκου, αι οποίαι ευρίσκονται εις συνεχή αντίθεσιν και ανταγωνισμόν⁴⁶. Η ειρήνη είναι, ως εκ τούτου, το αποτέλεσμα της δυναμικής ισορροπίας μεταξύ δύο ή περισσοτέρων αντιτιθεμένων καταστάσεων, είναι η έκφρασις μίας διηνεκούς διελκυστίνδος, η αόρατη αρμονία της οποίας είναι αποτέλεσμα του αρίστου ισολογισμού των ασκουμένων τάσεων.

Η στατικότης, υπό την έννοιαν της ηρεμίας, η οποία απορρέει από την κατάπαυσιν της προσπαθείας, θα εσήμαινεν απονέκρωσιν⁴⁷, η οποία είναι μακράν της αρμονίας του σύμπαντος και της ανοδικής πορείας της ανθρωπίνης ψυχής.

Ο ανταγωνισμός των αντιρρόπων δυνάμεων αποτελεί κατά συνέπειαν έν παγκόσμιον φαινόμενον, εις το οποίον συμμετέχει και η ανθρωπίνη ψυχή, αι καταστάσεις της οποίας εναλλάσσονται και συγκρούονται μεταξύ των. Πολλάκις το αυτό αντικείμενον ή η αυτή υπόστασις, αδιακρίτως προς τας εγγενείς ιδιότητας αυτής, εμπερικλείει δυναμικώς την αντίθεσιν, καθ' όσον ασκεί αντίθετον επίδρασιν, θετικήν ή αρνητικήν, ευεργετικήν ή βλαπτικήν, προαγωγικήν ή κατασταλτικήν, αναλόγως προς τους δέκτας αυτής και προς τας ιδιότητας, τας δυνατότητας, τας ανάγκας ή τας προσδοκίας των υποκειμένων, τα οποία μετέχουν εις αυτήν, όπως επί παραδείγματι συμβαίνει με το ύδωρ της θαλάσσης, το οποίον είναι ευεργετικόν μεν και αναντικατάστατον διά τους ιχθύες, βλαπτικόν δε και επικίνδυνον διά τους ανθρώπους⁴⁸.

Την κυρίαν θέσιν εις την διηνεκή μεταβλητότητα έχει ο χρόνος, ο οποίος μεταβάλλεται ο ίδιος και εις την πορείαν του μεταβάλλονται τα πάντα. Ως εκ τούτου ο χρόνος αποτελεί μίαν δύναμιν, η οποία κυριαρχεί επί των πάντων και χειρίζεται τα πάντα με την απλότητα και φυσικότητα με την οποίαν το παιδίον, χειρίζεται τους πεσσούς μετά των οποίων παίζει⁴⁹.

Αναφερόμενος εις τον φυσικόν κόσμον, ο Ηράκλειτος θεωρεί, ότι το πρωταρχικόν στοιχείον, η κυρία ενεργειακή πηγή, είναι το πυρ μετά του οποίου τα πάντα ανταλλάσονται, όπως και εκείνο ανταλλάσεται μετά των πάντων⁵⁰, κατ' αναλογίαν προς τα εμπορεύματα, τα οποία ανταλλάσσονται μετά του χρυσού και ο χρυσός μετά των εμπορευμάτων.

Το σύμπαν εγένετο, ως εκ τούτου, υπό του πυρός, το οποίον αιωνίως υπάρχει (πυρ αείζωον), ανάπτον και σβήνον διηνεκώς, συμφώνως προς την καθωρισμένην αρμονίαν και το μέτρον των κοσμικών φαινομένων⁵¹. Το πυρ, εκ παραλλήλου, εκφράζει την ζωήν⁵² και τον θάνατον εις απόλυτον αρμονίαν, διότι έχει την δύναμιν αφ' ενός μεν να κατακαίη, αφ' ετέρου δε να ζωοποιή, αναλόγως προς τον τρόπον μετά του οποίου αντιμετωπίζεται και χρησιμοποιείται τούτο υπό των ανθρώπων.

Το πυρ μεταστοιχειούται εις θάλασσαν και η θάλασσα εις γη και άνεμον. Ήτοι το πυρ ως ενέργεια, ως έκφρασις της ενεργείας ή ως ειδική μορφή ενεργείας, αποκτά υλικήν υπόστασιν, υγροποιούμενον προς ύδωρ, εκ του οποίου είναι δυνατόν, εν συνεχεία, να προέλθουν η στερεά και αέριος κατάστασις της ύλης⁵³.

Η ενέργεια του πυρός και κατ' επέκτασιν το φώς, το οποίον αρρήκτως συνδέεται μετά του πυρός, κατακλύζει τα πάντα, ουχί μόνον τον αισθητόν κόσμον αλλά και την ανθρωπίνην ψυχήν και o Ηράκλειτος διερωτάται, πώς είναι δυνατόν ο άνθρωπος να παραμείνη κρυπτόμενος προ του μεγαλείου του φωτός, το οποίον ουδέποτε δύει⁵⁴.

Ο κεραυνός κατά τον Ηράκλειτον, εκφράζει παραστατικώς την δύναμιν της ενεργείας, η οποία κυβερνά τα πάντα, αλλά συγχρόνως συμβολίζει και την ευεργετικήν ή την βλαπτικήν σημασίαν αυτής διά τον άνθρωπον⁵⁵.

Η μετάπτωσις ή τροποποίησις της ύλης προς ενέργειαν και αντιστρόφως, ισοδυναμεί προς την εξάντλησιν της ενεργειακής και την γέννησιν της υλικής υποστάσεως και αντιστρόφως⁵⁶.

Ο Ηράκλειτος δίδων μεταφυσικήν ή εσχατολογικήν προέκτασιν εις την έννοιαν του πυρός πιστεύει, ότι το πύρ θά έλθη διά να κρίνη και να κατακυριεύση τα πάντα⁵⁷.Θά επέλθη ως εκ τούτου εξαύλωσις των πάντων και αναβάθμισις αυτών προς έν απέραντον ενεργειακόν δυναμικόν. Ούτως η αρχή και το τέλος της δημιουργίας συμπίπτουν, όπως συμπίπτουν η αρχή και το τέλος ενός κύκλου⁵⁸. Προ του τέλους υφίστανται πολυάριθμοι και πολύμορφοι μεταπτώσεις της ύλης προς ετέρας υλικάς υποστάσεις, έως ότου τα πάντα τροποποιηθούν προς ενέργειαν⁵⁹.

Εις την φύσιν, εν τούτοις, υφίσταται διηνεκής ανακαινιστική τάσις. Εντός της ανακυκλώσεως της ύλης και της μεταπτώσεως της ύλης προς ενέργειαν και αντιστρόφως, επικρατεί ως σταθερόν αξίωμα, η αρχή της ανακαινίσεως των πάντων, η οποία δεν αναφέρεται μόνον εις την έμβιον ύλην αλλά και εις την ανόργανον και την κοσμικήν τοιαύτην. Ούτως ό ήλιος είναι συνεχώς νέος, ανακαινιζόμενος αδιαλείπτως⁶⁰, χωρίς όμως ποτέ να υπερβαίνη το μέτρον της αρμονικής ενεργειακής αποδόσεως αυτούs⁶¹, παραμένων πάντοτε ρυθμιστής των εποχών, φορεύς του φωτός της ημέρας⁶² και καθοριστικός παράγων εις την κυκλικήν εναλλαγήν του χρόνου, εις τα πλαίσια του οποίου εκτυλίσσονται τα γεγονότα και διαμορφώνονται τα φαινόμενα της ανθρωπίνης ζωής⁶³.

Αναφερόμενος εις την ανθρωπίνην ψυχήν, o Ηράκλειτος αισθάνεται δέος προ του βάθους και της απεραντοσύνης αυτής. Τα πέρατα της ψυχής είναι αδύνατον να τα συναντήση ο άνθρωπος ακόμη και εάν ακολουθήση όλας τας δυνατάς οδούς, διότι η ανθρωπίνη δυνατότης είναι περιωρισμένη και ανεπαρκής διά να γνωρίση και να καθορίση την ανόριον όντως διάστασιν της ψυχής⁶⁴. Βεβαίως αι ψυχικαί δυνατότητες, ήτοι η ακριβής αντίληψις, η βαθυτέρα κατανόησις⁶⁵, αι ικανότητες μαθήσεως, η δυνατότης του στοχασμού και ευρύτερον η ευφυία, η αρετή, η ανδρεία και η αυτοθυσία, παρά το γεγονός ότι ομοφώνως εκτιμώνται βαθύτατα⁶⁶, δεν είναι αι αυταί εις όλους τους ανθρώπους. Υφίστανται σημαντικαί διαφοραί, εν μέσω των ανθρώπων, αι οποίαι ελάχιστα ή ουδόλως συνειδητοποιούνται υπό των πολλών⁶⁷. Παρ' όλην όμως την δυνατότητα ευστόχου στοχασμού και την υψηλήν ευφυίαν ωρισμένων ανθρώπων, η αληθής σοφία δεν είναι ίδιον του ανθρωπίνου, αλλά είναι σύμφυτος προς το θείον⁶⁸, αι δε ανθρώπιναι δοξασίαι ουχί σπανίως έχουν παιδαριώδη και πεπερασμένον χαρακτήρα, στερούμεναι επιστημονικής αληθείας⁶⁹ καθ' όσον και ο σοφώτερος των ανθρώπων φαίνεται παιδαριώδης προ του θείου⁷⁰. Εκ παραλλήλου οι άνθρωποι δεν ανατείνουν προς το θείον, διότι λόγω της ελλείψεως πίστεως αδυνατούν να αποδεχθούν τας ενεργείας αυτού, να επιζητήσουν την βαθυτέραν γνώσιν αυτού⁷¹ και να διαμορφώσουν ούτω την ηθικήν των συνείδησιν συμφώνως προς το θείον πρότυπον⁷². Αι λατρευτικαί εκδηλώσεις του ανθρώπου διαφέρουν αναλόγως προς την ψυχικήν καθαρότητα αυτού. Αλλοτε μεν αύται, υπό ελαχίστων ανθρώπων, προσλαμβάνουν πνευματικόν χαρακτήρα, εκφράζουσαι αληθή επικοινωνίαν και μέθεξιν του ανθρώπου προς το θείον, άλλοτε δε, υπό των περισσοτέρων, παραμένουν καθηλωμέναι εις το τυπικόν και τελετουργικόν μόνον στάδιον⁷³, χωρίς να έχουν βαθυτέραν μεταφυσικήν και φιλοσοφικήν προέκτασιν.

Η μεταβλητότης, η οποία υφίσταται εις τα πάντα επεκτείνεται ως είναι αναμενόμενον και εις τας ψυχάς. Αι ψυχαί μεταβάλλονται, όπως μεταβάλλονται τα ύδατα του ποταμού, τα οποία ρέοντα ουδέποτε παραμένουν τα ίδια⁷⁴. Επιπροσθέτως, όπως τα ύδατα των ποταμών, εκτός από την συνεχή ροήν, υπόκεινται και εις την εξάτμησιν, ούτω και η ψυχή προέρχεται από την εξάτμησιν ή εκ των «αναθυμιάσεων» των υγρών του σώματος, αποτελούσα και αύτη «αισθητικήν αναθυμίασιν» ως υπεστήριζεν ο Ζήνων⁷⁵. Ο βαθμός της υγρότητος της ψυχής είναι, ως είναι φυσικόν, αντιστρόφως ανάλογος προς τον βαθμόν καλλιεργείας αυτής. Ούτως η ξηρά ψυχή είναι σοφωτάτη και αρίστη, ενώ η υγρά ψυχή, η πλήρης ακόμη υπό των υγρών αναθυμιάσεων του σώματος, είναι ατελής, φέρουσα το βάρος των εμπαθών καταστάσεων αυτού⁷⁶. Αι τέρψεις, αι οποίαι στερούνται πνευματικού χαρακτήρος, ως είναι η μέθη⁷⁷, υγραίνουν την ψυχήν, δυσχεραίνουσαι τας αντιδράσεις αυτής, ακρωτηριάζουσαι κυρίως την βούλησιν και την αυτοδυναμίαν της και επαναφέρουν το άτομον εις την αρχικήν του χοϊκότητα. Η εν εκτάσει ύγρανσις της ψυχής ισοδυναμεί προς τον θάνατον του ατόμου⁷⁸.

Αι ψυχαί ζούν μετά θάνατον και είναι δυνατόν να αναγνωρισθούν εκ των ιδιοτήτων ή μάλλον εκ της ιδιαιτέρας ευωδίας την οποίαν αναδύει εκάστη⁷⁹, η οποία προφανώς αποτελεί συνάρτησιν των αρετών, τας οποίας εβίωσαν εν τη ζωή και των συνεχών προσπαθειών των διά μείζονας πνευματικάς αναβάσεις.

Η μετά θάνατον ζωή των ψυχών επιφυλάσσει την βίωσιν καταστάσεων, τας οποίας οι άνθρωποι δεν δύνανται να συλλάβουν διά της φαντασίας των, καθ' όσον αύται υπερέχουν των ελπίδων και των προσδοκιών των⁸⁰.

Η αξία του έργου του Ηρακλείτου και η επίδρασις την οποίαν ήσκησεν

Ο λόγος του Ηρακλείτου είναι πυκνός, συμπαγής, επιβλητικός, δυνατός, βαθύς, εύηχος, πλήρης μυστικισμού⁸¹ και πληθώρας εννοιών, την αξίαν των οποίων τόσον πληρέστερον ανακαλύπτει ο σπουδάζων το έργον του, όσον περισσότερον εμβαθύνει εις αυτάς⁸². Αι έννοιαι του Ηρακλείτου ομοιάζουν προς τον χρυσόν⁸³, διά την αποκάλυψιν του οποίου θα πρέπη να προχωρήση ο μελετητής προσεκτικώς εις το βάθος της γής, η οποία τον καλύπτει διά να τον φέρη υπό το φως του αντικειμενικού στοχασμού και να θαυμάση την υπερβαίνουσα τον χρόνον λάμψιν του. Εκάστη λέξις ή πρότασις είναι εις θέσιν να εκφράση πληθώραν ιδεών, τας οποίας ανακαλύπτει ο μελετητής, εσωτερικεύων τον λόγον και στοχαζόμενος.

Ο Ηράκλειτος δεν επιβάλλει τον λόγον του ούτε προβάλλει τας απόψεις του κατά τρόπον διαυγή, ώστε να καταστούν αύται αναντιρρήτως αποδεκταί. Εκφράζεται εισάγων προβληματισμούς και θέσεις, την αξίαν των οποίων θα ανακαλύψη o σπουδάζων το έργον του εάν διεισδύση εις τα βάθη της ιδικής του ψυχής και προοπαθήση να τας ίδη εντός του, διά των πνευματικών οφθαλμών του, υπό την οπτικήν γωνίαν της αυτογνωσίας, ως ευστόχως υπεστήριζεν ο Πλωτίνος⁸⁴. Οιαδήποτε επιφανειακή θεώρησις των απόψεων του Ηρακλείτου θα ωδήγη εις την διαπίστωσιν, ότι αύται είναι δυσνόητοι ή εν μέρει αντιφατικαί και θα παρέσυρεν, ως εκ τούτου, εις εσφαλμένα συμπεράσματα και ανεδαφικάς ερμηνείας.

Κατά τον Ηράκλειτον εντός της συνεχούς ροής⁸⁵ και της μεταβλητότητος των πάντων, επί των οποίων πρυτανεύει αμεταβλήτως ο Λόγος⁸⁶, ίσταται ο άνθρωπος μετέχων μεν του ανθρωπίνου, προσβλέπων δε προς μίαν υπαρξιακήν συνάντησιν θείου και ανθρωπίνου, προσπαθών αρχικώς να ανακαλύψη τα απέραντα βάθη της ψυχής του και εν συνεχεία να αφήση το φώς να καταυγάση το Είναι του και το πνευματικόν πυρ να καταλύση την χοϊκότητα του διά να δυνηθή η ψυχή του στεγνή πλέον από τας υλικάς εξαρτήσεις, το βάρος των παθών και την γηίνην προσωρινότητα να βίώση τας αναλλοίώτους υπό του χρόνου ηθικάς αξίας και να ακολουθήση την πορείαν της αιωνιότητας.

Εντός της συνεχούς μεταβλητότητος, η πορεία της ζωής προσλαμβάνει έκδηλον δυναμικότητα. Ο άνθρωπος θα εμπλακή μεν εις ένα συνεχή, έντονον και επίπονον αγώνα διά να εξισορροπήση τας αντιρρόπους δυνάμεις, αι οποίαι ασκούνται εντός του, απελευθερούμενος δε εκ των δεσμευτικών τάσεων αυτών, θα ακολουθήση σταδικώς την πορείαν προς το πνευματικώς Γίγνεσθαι. Ούτως απομακρυνόμενος εκ των εμπαθών δεσμεύσεων, διά των οποίων καθηλούται εις την παροδικότητα της θνητότητος, θα επιδοθή μετά ζήλου εις την βίωσιν των αρετών, διά των οποίων φέρεται προς την αιωνιότητα της αθανασίας. Εις την πορείαν της ζωής, όπως ουδέποτε ο άνθρωπος θα διαβραχή δύο φοράς υπό των ιδίων υδάτων του ρεύματος του ποταμού, ουδέποτε θα εμπλακή δύο φοράς και εις τας ιδίας περιστάσεις του ρεύματος του ρέοντας χρόνου. Ως εκ τούτου η στατικότης και η καθήλωσις, εκ των πραγμάτων, είναι μακράν των αληθών διαστάσεων της ανθρωπίνης πορείας, η οποία προσλαμβάνει γραμμικόν χαρακτήρα, παρά το γεγονός ότι το τέλος ενός σταδίου και η αφετηρία ενός νέου είναι δυνατόν να συμπίπτουν όπως τα σημεία ενός κύκλου.

Ο άνθρωπος ίσταται πλήρης θαυμασμού προ του μεγαλείου της δημιουργίας, η οποία, ως ουδόλως συνδεομένη προς την Ησιόδιον κοσμογονίαν και τας ανεπιστημονικάς δοξασίας, εκφράζει την παρουσίαν του Λόγου, του Είναι της αιωνίου αληθείας, υπό την νομοτέλειαν του οποίου η ενέργεια και η ύλη αρμονικώς εναλλάσσονται, εις έν αδιάλειπτον Γίγνεσθαι, διατηρούσαι το μέτρον του αισθητού κόσμου, εν μέσω αρμονικής συνθέσεως αντιθέτων καταστάσεων, αι οποίαι διέπονται υπό της ιδίας σοφίας και εκφράζουν κατ' ουσίαν την ιδίαν αλήθειαν.

Το θείον ίσταται πάντοτε υπεράνω του ανθρωπίνου και ο άνθρωπος καλείται, απομακρυνόμενος εκ των θνητών ειδώλων, να αναζητήση το όντως Θείον και να απεκδυθή ο ίδιος της θνητότητος του διά της μεθέξεως του προς την σοφίαν της αληθείας⁸⁷.

Η ερμηνεία των αποσπασμάτων του Ηρακλείτου εκδήλως απαιτεί πολλήν εσωτερικότητα και πολύν στοχασμόν. Λόγω του συμπαγούς και συνοπτικού χαρακτήρος των παραθετουμένων εννοιών και των πολλών ερμηνευτικών οδών εις τας οποίας άγουν, πολλαί εκ των απόψεων του θα ηδύναντο να παρερμηνευθούν και να θεωρηθούν ως το κατάλληλον υπόβαθρον θεμελιώσεως εκ διαμέτρου αντιθέτων φιλοσοφικών δοξασιών.

Εκ των συγγραφέων της αρχαιότητος, ο Πλάτων φαίνεται ότι εμελέτησεν εις βάθος τας φιλοσοφικάς θέσεις του Ηρακλείτου, αι οποίαι εμφανώς διαποτίζουν την σκέψιν του, χαρακτηριζόμενος ως εκ τούτου, υπό του Hegel ως μαθητής του Ηρακλείτου. Πολλαί εκ των απόψεων του Ηρακλείτου προβάλλουν εμφανώς εις το έργον του, όπως εις τον Κρατύλον, έτεραι διαφαίνονται εμμέσως εις ετέρους διαλόγους και εις την Πολιτείαν. Πολλάκις ο Πλάτων προσπαθεί να διαφοροποιήση τας Ηρακλειτίους θέσεις, παρέχων την εντύπωσιν, ότι προσπαθεί να τας ερμηνεύση ευρύτερον ή ότι τας αποδέχεται μερικώς, σκοπόν έχων κατ' ουσίαν να τας καταστήση ίσως περισσότερον ευλήπτους και κατανοητάς⁸⁸.

Ο Αριστοτέλης αναφέρεται εν εκτάσει εις το έργον του Ηρακλείτου⁸⁹ ιδίως εις τα Ηθικά Νικομάχεια καθιστά εμφανή την αποδοχήν της Ηθικής του Ηρακλείτου, την οποίαν επικροτεί, προβάλλων αυτήν προς ενίσχυσιν των θέσεων του. Εις ωρισμένα σημεία θεωρεί, ότι ο Ηράκλειτος και o Εμπεδοκλής ταυτίζονται, ως προς τας κοσμολογικάς απόψεις των⁹⁰. Είναι σημαντικόν, ότι ο Αριστοτέλης υποβάλλει τας απόψεις του Ηρακλείτου εις λογικήν θεώρησιν και προσπαθεί να τας καταστήση περισσότερον προσιτάς ενσωματώνων αυτάς εις την ιδικήν του αναλυτικοτέραν σκέψιν.

Αι Ιπποκράτειαι συλλογαί αντικατοπτρίζουν εμφανώς την επίδρασιν του Ηρακλείτου, εις σημείον ώστε να θεωρούνται αύται ως ζώσαι προέκτασις της φιλοσοφίας του εις τον χώρον της Ιατρικής⁹¹.

Η επίδρασις του Ηρακλείτου εις την αρχαίαν τραγωδίαν είναι καταφανής. Η αρχή του Ηρακλείτου ότι «ήθος ανθρώπω δαίμων» απετέλεσεν το υπόβαθρον, επί του οποίου εστηρίχθη και ανεπτύχθη ουχί μόνον το αρχαίον δράμα αλλά και η μεταγενεατέρα δραματική ποίησις⁹².

Η επίδρασις του Ηρακλείτου εις τον στωικισμόν, ο οποίος ήνθισεν κυρίως κατά τους Ελληνιστικούς χρόνους, καταδεικνύεται σαφώς εις τον «'Υμνον προς τον Δία» του Κλεάνθους⁹³, ο οποίος διά μοναδικής ποιητικότητoς και αρμονίας εκφράζει τας αρχάς του Εφεσίου φιλοσόφου. Αι έννοιαι του Λόγου και του πυρός, η εξ αντιθέτων αρμονία και η θέσις του θείου, ως φορέως των φυσικών νόμων και αρμοστού των αντιρρόπων τάσεων, εκτίθενται εις μίαν κορύφωσιν μονοθεϊστικής εξάρσεως⁹⁴. Ο Επίκτητος⁹⁵ εις το «Εγχειρίδιον» εκφράζει την βαθείαν εκτίμησιν του εις τας αρχάς και το ήθος του Ηρακλείτου, του οποίου εξαίρει τον αυτοέλεγχον και την απάθειαν⁹⁶. Υπό του Μάρκου Αυρηλίου⁹⁷, ο Ηράκλειτος αναφέρεται εν εκτάσει εις τα «Εις εαυτόν»⁹⁸. Τόσον αι κοσμολογικαί απόψεις αυτού, η περί εκπυρώσεως των πάντων θεωρεία του, η αρχή της μεταστοιχειώσεως, η μεταβλητότης και η διαρκής ροή των πάντων, η κυκλοποίησις των φαινομένων, αι περί Ψυχής απόψεις του όσον και ο θαυμασμός του διά τας ηθικάς αξίας και την συνέπειαν της ζωής του Ηρακλείτου, εκφράζονται εν εκτάσει εις το έργον του⁹⁹. Εν γένει η επίδρασις του Ηρακλείτου εις τον στωικισμόν είχεν ευρυτέρας προεκτάσεις, δεδομένου ότι η ευρεία διάδοσις αυτού επηρέασεν καταφανώς την δυτικήν φιλοσοφικήν παράδοσιν, ως τούτο διαυγώς διακρίνεται εις το έργον του Σπινόζα και του Καντίου¹⁰⁰, ιδίως όσον αφορά εις τας περί λόγου και μεταβλητότητος απόψεις των.

Υπό των εκκλησιαστικών συγγραφέων των πρώτων αιώνων, των οποίων τα έργα έχουν κατά το πλείστον απολογητικόν ή αντιαιρετικόν χαρακτήρα, υφίσταται ευρεία αναφορά εις τας αρχάς και απόψεις του Ηρακλείτου, παρά το γεγονός ότι δεν υφίσταται ομόφωνος εκτίμησις και αποδοχή του έργουτου. Ούτως υπό του Ιππολύτου Ρώμης¹⁰¹ ο οποίος προσεπάθησεν να αποδώση τας αιρέσεις της αρχαίας Εκκλησίας εις αναβιώσεις προσωκρατικών φιλοσοφικών δοξασιών, εθεωρήθησαν αι απόψεις του Ηρακλείτου, ως αποτελέσασαι το υπόβαθρον της αιρέσεως του πατροπασχιτισμού¹⁰², η οποία ανεπτύχθη μεν και διεμορφώθη εις σύστημα υπό του Σαβελλίου, είχεν δε ως έναυσμα την διδασκαλίαν του Νοητού¹⁰³, συμφώνως προς. την οποίαν ο Πατήρ εταυτίζετο μετά του υιού, λέγοντος. «Τόν πατέρα γεγεννήσθαι και πεπονθέναι».

Αντιθέτως ο Ιουστίνος ο Μάρτυς¹⁰⁴, ο οποίος ενδιατρίψας επί μακρόν εις την φιλοσοφίαν, υποστηρίζων, ότι ο Χριστιανισμός είναι «η μόνη ασφαλής και σύμφορος φιλοσοφία» διετείνετο, ότι o Ηράκλειτος, τόσον διά την περί Λόγου διδασκαλίαν του όσον και διά την αποφυγήν της κακίας και τον ενάρετον βίον του, είναι Χριστιανός όπως και όλοι «οι μετά Λόγου βιώσαντες»¹⁰⁵. Διά τον λόγον αυτόν, ο Ηράκλειτος, ως φορεύς του σπερματικού λόγου, εμισήθη και εδιώχθη υπό των συγχρόνων του¹⁰⁶.

Εκ διαμέτρου αντίθετος ο Τατιανός¹⁰⁷, εις το πλαίσιον της εκδήλου αντιθέσεως αυτού προς την φιλοσοφίαν και ιδίως προς την πολιτιστικήν υπεροχήν των Ελλήνων, αναφέρεται εις τον Ηράκλειτον, αποκαλών την φιλοσοφίαν αυτού «Ηρακλείτιον σκότος»¹⁰⁸ και κατακρίνει αυτόν διά αμάθειαν. Βεβαίως η σύντομος αναφορά του Τατιανού εις το έργον του Ηρακλείτου και ο ανεπιστημονικός σχολιασμός του διά τον θάνατον του φιλοσόφου, καταδεικνύουν την εμπαθή διάθεσιν του συγγραφέως και την ελαχίστην προσπάθειαν διεισδύσεως εις το βαθύτερον νόημα και την αληθή ερμηνευτικήν προέκτασιν των φιλοσοφικών δοξασιών του. Την αυτήν αρνητικήν και πολλάκις παρερμηνευτικήν θέσιν λαμβάνει ο Τατιανός και έναντι των ετέρων φιλοσοφικών απόψεων, αι οποίαι επεκράτουν κατά τους ελληνιστικούς χρόνους.

Ο Κλήμης ο Αλεξανδρεύς¹⁰⁹ εκτιμά ιδιαιτέρως το έργον του Ηρακλείτου, τον οποίον αποκαλεί «γενναίον», επαινών την αντίθεσιν του προς τα είδωλα¹¹⁰, εξαίρων τον ελεύθερον, δίκαιον και συνεπή προς τας αρχάς του βίου του, υπογραμμίζων την υπερήφανον άρνησιν του να επισκεφθή τον Δαρείον¹¹¹. Αναφερόμενος εις τον λόγον του Ηρακλείτου «άνθρωποι θεοί, θεοί άνθρωποι, λόγος γάρ ωυτός»¹¹² διαβλέπει εις αυτόν την προφητικήν αποκάλυψιν του μυστηρίου της ενανθρωπίσεως του Κυρίου. Εν γένει αι πολυάριθμοι αναφοραί του Κλήμεντος εις τους λόγους του Ηρακλείτου καταδεικνύουν την επίδρασιν την οποίαν ήσκησεν ούτος εις την διαμόρφωσιν του φιλοσοφικού κλίματος, το οποίον εύρεν ο Χριστιανισμός κατά τους Ελληνιστικούς χρόνους.

Ο Άγιος Αυγουστίνος, χαρακτηριζόμενος διά την δεινότητα του στοχασμού του και διά το βάθος της αυτογνωσίας και της αυτοαναλύσεως, ακολουθεί εμφανώς το «εδιζησάμην εμεωυτόν» του Ηρακλείτου, ως τούτο καταδεικνύεται εις τας «Εξομολογήσεις» του, εις τας οποίας εκφράζεται όλος ο αγών του διά εσωτερικήν αναγέννησιν και η συνεχής εσωτερική ροή των σκέψεων και των συναισθημάτων του εις την πορείαν ενός αδιαλείπτου «Γίγνεσθαι» εν Χριστώ¹¹³. Η εσωτερική αναζήτησις του αιωνίου και η αίσθησις, ότι η προσωρινότης ή η αιωνιότης αποτελούν εσωτερικάς διαστάσεις, αι οποίαι μεταβάλλονται, μεταβαλλομένου του μέτρου της πνευματικής ζωής του ατόμου, δύνανται να παραλληλισθούν προς τας αρχάς της Ηρακλειτίου φιλοσοφίας.

Εκ των νεωτέρων φιλοσόφων, ο Hegel ίσταται μετά πολλής προσοχής και σεβασμού προ των απόψεων του Ηρακλείτου, τον οποίον θαυμάζει διά το βάθος των σκέψεων του και τον θεωρεί πατέρα της διαλεκτικής, καθ' όσον ανάγει ταύτην διά της αντικειμενικότητος του εις βασικήν φιλοσοφικήν αρχήν¹¹⁴. Εξαίρει την προσπάθειαν του Ηρακλείτου να προχωρήση εκ του Είναι εις το δυναμικόν Γίγνεσθαι και να συγκεκριμενοποιήοη το Απόλυτον, διά της αρμονικής συνθέσεως των αντιθέτων¹¹⁵.

Ο Kierkegaard, βαθέως επηρεασμένος από τον φιλοσοφικόν στοχασμόν των Ελλήνων, εις τον οποίον ανεύρεν τα αρχικά πρότυπα αυτού¹¹⁶, συμμερίζεται την επιτακτικήν προτροπήν του Ηρακλείτου να στραφή ο άνθρωπος επί τα εντός διά να ανακαλύψη τον εαυτόν του. Ο άνθρωπος κατά τον Kierkegaard, ovτως πρέπει να διεισδύη εις τα βάθη της ιδικής του ψυχής και να αναζητά την ερμηνείαν των εσωτερικών γεγονότων και φαινομένων. Πρέπει να ζή επί τη βάσει των ιδικών του εσωτερικών διαφερόντων και να ακολουθή μετά πάθους την πορείαν των εσωτερικών αληθειών του. Η ανθρωπίνη συνείδησις κατά τον Kierkegaard δεν είναι το προϊόν των ιστορικών ή κοινωνικών συνθηκών, εντός των οποίων αναπτύσσεται το άτομον, αλλά δομείται επί τη βάσει των εσωτερικών επιλογών αυτού, διά τας οποίας το ίδιο, κατά κύριον λόγον, είναι υπεύθυνον¹¹⁷.

Η εσωτερική εμπειρία της αγωνίας διά την αλήθειαν αποτελεί την κυρίαν οδόν, την οποίαν η ψυχή οφείλει να ακολουθήση διά την προσέγγισιν της αληθείας¹¹⁸. Η λογική θεώρησις και η αντικειμενική σκέψις είναι αδύνατον να διακρίνουν τας εσωτερικάς διαστάσεις της αληθείας και να καθορίσουν το περιεχόμενον αυτής¹¹⁹.

Ο Nietzche¹²⁰ εκφράζει τον θαυμασμόν του διά τον Ηράκλειτον και μετ' εμφάσεως υπογραμμίζει την μεγίστην συμβολήν του εις την διαμόρφωσιν του φιλοσοφικώς σκέπτεσθαι της Δύσεως, τόσον διά της εισαγωγής της εννοίας του Λόγου, η οποία απετέλεσεν κεντρικόν άξονα, πέριξ του οποίου διαπλέκεται επί αιώνας η φιλοσοφία και η θεολογία, όσον και διά τας επί της αρμονίας των αντιθέτων απόψεις του και διά την υπ' αυτού σαφή έμφασιν εις την δυναμικότητα του Είναι. Το πυρ του Ηρακλείτου ο Nietzche το αντιλαμβάνεται υπό την πνευματικήν του διάστασιν, ως φως το οποίον διαυγάζει τα έγκατα της ψυχής του και ως φλόγα θερμαίνουσα και ενδυναμώνουσα τας βαθυτέρας δυνάμεις της ψυχής του.

Η ανακάλυψις των αληθειών, αι οποίαι εγκρύπτονται εις τα αποσπάσματα του έργου του Ηρακλείτου, ενθουσιάζει τον Nietzche, ο οποίος αδιστάκτως αποφαίνεται, ότι ο κόσμος, ο οποίος αιωνίως αναζητεί την αλήθειαν, αιωνίως θα αναζητή και τον Ηράκλειτον.

Επί του ύφους του Ηρακλείτου, το οποίον είχεν χαρακτηρισθή ως δυσνόητον και σκοτεινόν, o Nietzche, υποστηρίζει ότι ουδέποτε άνθρωπος έγραψεν εις διαυγέστερον και φωτεινότερον ύφος ως ο Ηράκλειτος.

Βαθέως επηρεασμένος από τον φιλοσοφικόν στοχασμόν του Ηρακλείτου είναι ο Martin Heideggert¹²¹. 'Ηδη εις το έργον του «Είναι και Χρόνος», εις τα «Σεμινάρια του Ηρακλείτου» (1966), εις τας διαλέξεις του επί του Παρμενίδου και εις το έργον του «Αρχαί της Λογικής» αναφέρει και αναλύει εν εκτάσει επτά εκ των αποσπασμάτων του Ηρακλείτου¹²².

Ο Λόγος και η Αλήθεια, ως εκφράζονται υπό του Ηρακλείτου, δεσπόζουν εις τον φιλοσοφικόν στοχασμόν του Heidegger. Εις την Εισαγωγήν εις την Μεταφυσικήν εξαίρει ούτος την σημασίαν του Ηρακλείτου εις την διαμόρφωσιν της δυτικής σκέψεως επί της εννοίας της αληθείας, η οποία εν τούτοις εκ της αρχικής ευρύτητος, της εκφραζούσης την ουσίαν της υπάρξεως κατά τον Ηράκλειτον, περιωρίσθη μόνον εις την έκφρασιν του πραγματικού ή του ορθού εις τον σύγχρονον φιλοσοφικόν στοχασμόν, ενώ θα έπρεπε τουλάχιστον εις τον χώρον της υπαρξιακής φιλοσοφίας να επαναπροσλάβη την αρχικήν της ευρύτητα και δι' αυτής να διαυγάση, να διαλάμψη και ιδίως να μη διαλάθη (αλήθεια εκ του μη-λανθάνειν) η έννοια του Είναι. Η ανθρωπίνη υπόστασις (Dasein) είναι ο ενδότερος χώρος εντός του οποίου αποκαλύπτεται το όντως Ον και κατ' επέκτασιν καταυγάζει η οντολογική αλήθεια.

Ο Λόγος έχει την έννοιαν της εκφράσεως ή της αποκαλύψεως του Είναι, της αποκαλύψεως της αληθείας και της ουσίας των πραγμάτων και κατ' επέκτασιν δηλοί την έκφρασιν της συνθέσεως και της ολότητος¹²³. Το πύρ, το οποίον προβάλλεται ως πρωταρχικόν στοιχείον υπό του Ηρακλείτου, εκφράζει κατά τον Heidegger το φως, διά της παρουσίας του οποίου αποκαλύπτεται η αλήθεια και καταυγάζει το Είναι.

Εντός των όρων φύσις-αλήθεια-Λόγος, ο Heidegger διακρίνει την καθολικότητα του Είναι, την οποίαν αντιλαμβάνεται και εκφράζει ο Ηράκλειτος, υπογραμμίζων την στενήν και άρρηκτον σύνδεσιν των επί μέρους υποστάσεων αυτού. Κατ' ουσίαν φύσις και Λόγος κατά τον Heidegger εκφράζουν την αποκάλυψιν του Είναι, το οποίον αποτελεί την όντως Αλήθειαν.

Διά του Λόγου το Είναι αποκτά την ειδικήν δημιουργικήν δυνατότητα εκφράσεως, προσλαμβάνον ούτω την υπόστασιν του λογικώς, συνθετικώς και δημιουργικώς σκέπτεσθαι. Εκ παραλλήλου o Λόγος ταυτίζεται προς το Εν και προς τα πάντα συμφώνως προς το «αλλά τού λόγου ακούσαντες ομολογείν σοφόν έστιν έν πάντα είναι»¹²⁴, γεγονός το οποίον μετ' εμφάσεως δηλοί την δεσπόζουσαν θέσιν του λόγου και κατ' ουσίαν του «ενός Λόγου» επί του παντός¹²⁵. Κατά τον Heidegger η ανασύνδεσις της Δυτικής φιλοσοφίας μετά των αρχών του Ηρακλείτου σημαίνει την επάνοδον του ανθρώπου εις τας γνησίας πρωταρχικάς και αυθεντικάς πηγάς της υπάρξεως και την έξοδον του εκ της οντολογικής λήθης.

Εκ των παρερμηνευσάντων των Ηράκλειτον o Β. Russel¹²⁶ αποδεχόμενος την κατά λέξιν ερμηνείαν των αποσπασμάτων αυτού, χωρίς να διαβλέπη τον μεταφορικόν χαρακτήρα των χρησιμοποιουμένων εννοιών, ισχυρίζεται ότι ο Ηράκλειτος εκφράζει περιφρόνησιν διά την ανθρωπότητα και ότι πιστεύει εις τον πόλεμον, διά του οποίου απειλείται η καταστροφή του σύμπαντος. Η ηθική του Ηρακλείτου κατά τον Russel αποτελεί έν είδος υπερηφάνου ασκητισμού, ομοιάζουσα πολύ μετά της ηθικής του Nietzsche.

Είναι τραγικόν το γεγονός, ότι οι οπαδοί του διαλεκτικού υλισμού προσεπάθησαν να προσεταιρισθούν τον Ηράκλειτον, ως τον κύριον υλιστήν φιλόσοφον της αρχαιότητος, δίδοντες μονόπλευρον βαρύτητα εις ωρισμένα μόνον εκ των αποσπασμάτων του¹²⁷ και παρερμηνεύοντες το σύνολον της φιλοσοφίας του. Ο Ηράκλειτος, είναι διαυγές, ότι απορρίπτει την πολυθεϊστικήν και ανθρωπομορφικήν αντίληψιν του θείου και προσπαθεί να απομακρύνη τους ανθρώπους από την Ησιόδιον κοσμογονικήν αντίληψιν, την οποίαν ειρωνεύεται¹²⁸, όπως εκ παραλλήλου ειρωνεύεται, κατακρίνει και απορρίπτει όλας τας ειδωλολατρικάς λατρευτικάς εκδηλώσεις και ιεροπραξίας, ως εστερημένας ευπρεπείας και λογικής, καθ' όσον δεν είναι δυνατόν να εξαγνισθούν αι χείρες των ανθρώπων διά του αίματος των ειδωλοθύτων, όπως δεν είναι δυνατόν να καθαρθή ο άνθρωπος εκ του πηλού, πλενόμενος διά του πηλού¹²⁹.

Ο Ηράκλειτος αποδέχεται τον αιώνιον και άναρχον Λόγον, ως εκφράζοντα το Εν και τα Πάντα, οδηγούμενος ούτως εις μίαν εκδήλως μονοθεϊστικήν αντίληψιν, η οποία εκαλλιέργησεν τας μονοθεϊστικάς ανατάσεις του Πλάτωνος και των στωϊκών και συνέτεινεν εις την δημιουργίαν της καταλλήλου ατμοσφαίρας, εντός της οποίας ανεπτύχθη και εκραταιώθη η Χριστιανική Αλήθεια.

Εκ των υλικών στοιχείων, τα οποία αναφέρει o Ηράκλειτος, το πυρ εκφράζει κατά κύριον λόγον την έννοιαν του φωτός, διά του οποίου φωτίζεται και καταυγάζει τόσον ο αισθητός κόσμος όσον και ο ψυχικός κόσμος του ανθρώπου. Ως δε σαφώς εκφράζεται υπό του Heidegger, διά του νοητού φωτός καθίσταται εφικτή η αποκάλυψις του Είναι, ως όντως Είναι και διά του νοητού πυρός καθίσταται διάπυρος η ανθρωπίνη υπόστασις προ της Αληθείας.

Εις τον χώρον της φιλοσοφίας ο Ηράκλειτος θα ηδύνατο, άνευ υπερβολής να χαρακτηρισθή ως ο πρώτος υπαρξιακός φιλόσοφος. Ούτος διά της εναγωνίου αναζητήσεως του Είναι, ιδίως εις τον εσωτερικόν χώρον της ψυχής του ανθρώπου, εν συνδιασμώ προς την σταθεράν αντίληψιν της μεταβλητότητος και της διαμορφώσεως δυναμικών ισορροπιών, μεταξύ αντιρρόπων δυνάμεων και τάσεων, υπό την άρχουσαν παρουσίαν του ανάρχου Λόγου, του εκφράζοντος την όντως Αλήθειαν, έθεσεν επιγραμματικώς τας θεμελιώδεις αρχάς του θρησκευτικού υπαρξισμού, ο οποίος αναλυτικότερον ανεπτύχθη διά της εκτενούς συγγραφικής συμβολής του Kierkegaard¹³⁰.

Η μελαγχολία του Ηρακλείτου

Δέν είναι διαυγές διά μέσου των σωζομένων αποσπασμάτων εκ του έργου του, το γεγονός ότι ο Ηράκλειτος έπασχεν εκ μελαγχολίας. Ουδέν εξ αυτών φέρει σαφώς εκπεφρασμένον το συναισθηματικόν βάρος της σκέψεως του μελαγχολικού, το οποίον διαφαίνεται εις τα έργα ετέρων φιλοσόφων¹³¹. Εν τούτοις διάχυτος παρέμενεν η αντίληψις ότι ο Ηράκλειτος έπασχεν εκ μελαγχολίας.

Εκτός από την σαφή δήλωσιν του Θεοφράστου, την αναφερομένην από τον Διογένην τον Λαέρτιον¹³², ιδιαιτέρως σαφής είναι και η αναφορά του Λουκιανού εις τον «κλαίοντα Ηράκλειτον, ο οποίος εθεώρει όλα τα ανθρώπινα άξια λύπης και δακρύων, καθ' όσον τα πάντα υπόκεινται εις τον θάνατον και συνεβούλευεν, ως εκ τούτου, ότι πρέπει οι πάντες να θρηνούν ήδη από της εισόδου των εις την εφηβικήν ηλικίαν¹³³. Η αίσθησις αύτη της μελαγχολίας του Ηρακλείτου παρέμεινεν ακόμη και εις τον Σενέκαν, υπό του οποίου αντιδιαστέλλεται η καταθλιπτική διάθεσις του Ηρακλείτου προς την αισιόδοξον διάθεσιν του Δημοκρίτου.

Είναι χαρακτηριστική η επιγραφή του Χριστοδώρου¹³⁴, η αναφερομένη εις τον Ηράκλειτον κλαίοντα, γεγονός το οποίον έτι μάλλον ενισχύει την άποψιν ότι ο Ηράκλειτος παρέμεινεν εις την ευρυτέραν συνείδησιν¹³⁵, ως διακατεχόμενος υπό καταθλιπτικής διαθέσεως:

Καί σοφός Ηράκλειτος έην, θεοείκελος ανήρ,
ένδεον αρχαίης Εφέσου κλέος, ος ποτέ μούνος
ανδρομέης έκλαιεν ανάλκιδος έργα γενέθλης

Ενώ εκ των αποσπασμάτων του βιβλίου του, τα οποία διεσώθησαν, δεν δύναται να εξαχθή το συμπέρασμα, ότι ο Ηράκλειτος έπασχεν εκ μελαγχολίας, εκ της ζωής του όμως, ως αύτη περιγράφεται υπό του Διογένους του Λαερτίου δύνανται να επισημανθούν ικανά στοιχεία εκ της συμπεριφοράς του προς εαυτόν και το περιβάλλον, τα οποία θα ηδύναντο να ερμηνευθούν ως εκδηλώσεις καταθλίψεως.

Ούτως, ο Ηράκλειτος έζη μόνος, παρέμενεν κατά το πλείστον σιωπηλός, εις περισυλλογήν και αυτοεξέτασιν, διά μείζονα αυτογνωσίαν, μη μετέχων εις τον δημόσιον βίον, παρ' όλον το αίσθημα της ευθύνης του διά τα κοινά και την βαθείαν αίσθησιν του δικαίου, υπό της οποίας διακατείχετο¹³⁶. Παρεχώρησεν το βασιλικόν αξίωμα, το οποίον έφερεν εις τον αδελφόν του και προετίμα να ζή ως απλούς πολίτης, ελεύθερος και αδέσμευτος από κοινωνικούς τίτλους και αναγνωρίσεις. Απέρριψεν την πρόσκλησιν του Δαρείου να επισκεφθή την αυλήν του και να του ερμηνεύση αυτοπροσώπως την διδασκαλίαν του και απέκρουεν τας εκφράσεις θαυμασμού και τιμής των Αθηναίων. Εν τέλει απεσύρθη εις τα όρει¹³⁷, «μισανθρωπίσας», όπως υπογραμμίζει ο Διογένης o Λαέρτιος¹³⁸, και έζη σκεπτόμενος και υποσιτιζόμενος.

Ο θάνατος του είχεν τραγικόν χαρακτήρα εκφράζων την περιφρόνησιν του διά την ζωήν. Παρά το γεγονός ότι εζήτησεν εμμέσως και διά συμβολικών εκφράσεων την ιατρικήν συμβολήν διά την θεραπείαν του εκ του ασκίτου, τον οποίον ανέπτυξεν, προφανώς εξ ηπατικής νόσου, εν τούτοις τελικώς εφήρμοσεν αυτοσχέδιον θεραπευτικήν μέθοδον, επιδιώκων την ξήρανσιν διά της θερμότητος, συμφώνως προς την διδασκαλίαν του¹³⁹.

Η παραδοξότης της ζωής του Ηρακλείτου θα ήτο δυνατόν όντως να εκφράζη την συνεχή καταθλιπτικήν του διάθεσιν. Εκ παραλλήλου όμως θα ηδύνατο να αποτελή έκδηλον άρνησιν προς την ζώσαν πραγματικότητα και σαφή εμπαιγμόν προς το πνεύμα της συμβατικότητος και της μετριότητος, το οποίον επεκράτει, συνεπεία του οποίου απεμεκρύνετο ο άνθρωπος εκ της αληθείας και εκ των αυθεντικών υπαρξιακών αρχών και ετρέπετο προς την άκριτον ανθρωπομορφικήν ειδωλολατρίαν, η οποία εκάλυπτεν και υπέθαλπεν τα ανθρώπινα πάθη και τον ευδαιμονισμόν και απεδυνάμωνεν την πορείαν του ανθρώπου προς την αρετήν.

Εις τον φιλοσοφικόν στοχασμόν του Ηρακλείτου έκδηλος καθίσταται η σαφής διαφορά, η οποία υφίσταται μεταξύ του αυθεντικού κόσμου της εσωτερικής ζωής της υπάρξεως και του μη αυθεντικού κόσμου, ο οποίος είναι ο εξωτερικός κόσμος, εντός του οποίου ο άνθρωπος χάνει την ταυτότητα του, εισερχόμενος εις την δίνην της συνεχούς μεταβλητότητος. Τόσον η διδασκαλία του όσον και ο τρόπος της ζωής του Ηρακλείτου είναι μία συνεχής αναζήτησις και βίωσις της αυθεντικότητας. Είναι μία τομή μεταξύ αληθούς και μή αληθούς, διά της οποίας ο φιλόσοφος προσεπάθη να διατηρήση την γνησιότητα του εσωτερικού βιώματος.

Υπογραμμίζων ο Ηράκλειτος την θνητότητα του θρησκειολογικού συστήματος της εποχής του, ανεζήτει την οδόν της αθανασίας διά της εξόδου εκ του πνευματικού θανάτου, όπως ευγλώπως δηλώνει επιγραμματικώς «Αθάνατοι θνητοί, θνητοί αθάνατοι, ζώντες των εκείνων θάνατον, τον δε εκείνων βίον τεθνεώτες»¹⁴⁰. Πιστεύων συγχρόνως βαθέως εις την αξίαν των νόμων και προτρέπων μετ' εμφάσεως τους συμπολίτας του να μάχωνται διά την τήρησιν αυτών, όπως μάχονται διά την υπεράσπισιν των τειχών της πόλεως των¹⁴¹, εθλίβετο, και αντέδρα αποσυρόμενος, προτιμών να παίζη πεσσούς μετά των παιδίων, αντί να συζητά ματαίως μετ' αυτών, όταν έβλεπεν την αδιαφορίαν των πολιτών διά τους νόμους και τας ηθικάς αξίας¹⁴².

Διά μέσου της παραδοξότητος της ζωής του Ηρακλείτου διαφαίνεται η αγάπη του και το πάθος του διά το απόλυτον, το οποίον αντιλαμβάνετο εντός της ψυχής του διά της αισθήσεως του νοητού φωτός, το οποίον ουδέποτε δύει¹⁴³.

Η αγάπη του Απολύτου κατηύθυνεν πολλούς αιώνας αργότερον τους διά Χριστόν Σαλούς Αγίους εις την διαμόρφωσιν παραδόξου κοινωνικής συμπεριφοράς, η οποία παρερμηνεύετο υπό των συγχρόνων των. Τά εμφανή σχήματα της συμπεριφοράς των, αυτά τά οποία οι ίδιοι προέβαλον, ενίοτε κατά τρόπον προκλητικόν, ενώπιον των ανθρώπων, αντετίθεντο προς τας συνήθεις παραδεκτάς μορφάς της χριστιανικής κοινωνικής συμπεριφοράς. Η σιωπή των, η οποία πολλάκις εξελαμβάνετο ως «μωρία» ή μικρόνοια, ήτο πλέον εύγλωττος του σοφωτέρου λόγου¹⁴⁴, αποτελούσα λειτουργικόν μέρος της φθεγγομένης και σιωπώσης παραινέσεως¹⁴⁵. Η άδηλος συμπεριφορά των, η οποία πάντοτε εν τω κρυπτώ εξεφράζετο, έφερεν έντονον τήν σφραγίδα της βαθείας αγάπης, της θυσίας και του πνεύματος της υγιούς κοινωνικότητος¹⁴⁶.

Κατά τον δέκατον ένατον αιώνα, ο Kierkegaard συγκρούεται με τον Hegel, διότι αναζητά και εκείνος το απόλυτον μετά πάθους και γράφει: «Το παράδοξον είναι το πάθος της αυθεντικής διανοήσεως. Όπως όλαι αι μεγάλαι ψυχαί έλκονται από το πάθος, ούτω και οι μεγάλοι στοχασταί τείνουν εις το παράδοξον, το οποίον δεν είναι τίποτε έτερον, αλλά μεγάλαι σκέψεις και ιδέαι, αι οποίαι αναμένουν την δικαίωσιν των¹⁴⁷».

1. Διογένης Λαέρτιος ΙΧ 1-17.
2. Ο Ηράκλειτος κατήγετο εκ των ιδρυτών του Ιωνικού αποικισμού, οι οποίοι ως καταγόμενοι εκ του Κόδρου, βασιλέως των ΑΘηνών, εκληροδότησαν εις τους απογόνους των τον τίτλον του βασιλέως. Στράβων XIV 3 σελ. 632, 633. O Ηράκλειτος εξεχώρησεν εις τον αδελφόν του τον τίτλον του βασιλέως, όπως αναφέρει ο Αντισθένης εις τας "Διαδοχάς»Διογένης Λαέρτιος ΙΧ 6.
3. Υπό τινων ο όρος μελαγχολία ενταύΘα δεν θα εξέφραζεν την κατάθλιψαν αλλά την παρορμητικότητα, ως αύτη εκφράζεται υπό του Αριστοτέλους εις τα ΗΘ. Νικ. 8,1150β 25. Εν τούτοις όλη η πορεία της ζωής του Ηρακλείτου συνηγορεί υπέρ της απόψεως ότι ο Θεόφραστος χρησιμοποιεί τον όρον υπό την Ιπποκράτειον έννοιαν της καταθλίψεως. Βλέπε το έργον των G.S. Kirk, J.E. Raνen, Μ. Schofield: Οι Προσωκρατικοί Φιλόσοφοι Μεταφρ. Δ. Κούρτοβικ. Μορφωτικόν Ιδρυμα Εθνικής Τραπέζης ΑΘήναι 1990, σελ.192.
5. Απόσπ. DK22 Β42. «Τόν τε Όμηρον έφασκεν άξιον εκ των αγώνων εκβάλλεσθαι και ραπίζεσθαι, και Αρχίλοχον ομοίως». Διογ. Λαέρτ. ΙΧ,1 Ηαρίθμησις των αποσπασμάτων ακολουθεί την κατά Diels-Kranz, βλέπε Diels-Kranz, Die Fragmente der Vorsokratiker, Berlin: Weidmannsche Verlagsbuchhandlung, 1951
6. «Απόσπ. DK 22 Β40. «Πολυμαθίη νόσον ου διδάσκει Ησίοδον αν εδίδαξεν και Πυθαγόρην, αύτις τε Ξενοφάνεά τε και εκαταίον». Διογ. Λαέρτ. ΙΧ,1.
7. Υπό του Πλουτάρχου αναφέρεται ότι ο Ηράκλειτος υπεστήριζεν ότι ανεζήτη διηνεκώς την ανεύρεσιν του εαυτού του λέγων «εδιζησάμην εμεωυτόν». Πλούταρχος, Πρός Κολώτην 20,1118c. Ο Σωτίων όμως αναφέρει, ότι παρηκολούθησεν διαλέξεις του Ξενοφάνους. Διογ. Λαέρτ. ΙΧ, 5.
8. Απόσπ. DK22 Β41.«εν το σοφόν, επίστασθαι γνώμην, ότε η εκυβέρνησε πάντα διά πάντων». Διογ. Λαέρτ. ΙΧ,1.
9. Διογ. Λαέρτ. ΙΧ,14.
10. Υπό του Τίμωνος του Φιλιασίου, ο οποίος ήτο σατυρικός ποιητής του τρίτου π.Χ αιώνος ο Ηράκλειτος απεκαλείτο αινιγματοποιός (αινικτής) Διογ. Λαέρτ. ΙΧ,6. Ο Σούδας αναφέρει ότι απεκλήθη «Σκοτεινός», λατινιστί obscurus Κικέρων de finibus ΙΙ,5,15. Ως σκοτεινός αναφέρεται και υπό πολλών νεωτέρων μελετητών, λόγω των δυσνοήτων εννοιών των αποσπασμάτων του έργου του.
11. Πλούταρχος. Περί αδολεσχίας 17, σελ. 511 b
12. Διογ. Λαέρτ. ΙΧ,1. Βλέπε επίσης: Κλήμης, Στρωματείς 1,65 «...ούτως βασιλέα Δαρείον παρακαλούντα ήκειν είς Πέρσας υπερείδεν».
13. Διογ. Λαέρτ. ΙΧ,15.
14. Απόσπ. DK 22 Β 121. «άξιον Εφεσίοις ηβηδόν απάγξασθαι πάσι καί τοίς ανήβοις τήν πόλιν καταλιπείν, οίτινες Ερμόδωρον άνδρα εωυτών ονήιστον εξέβαλον λέγοντες, Ημέων μηδέ είς ονήιστος έστω, εί δέ τις τοιούτος, άλλη τε και μέτ' άλλων». Στράβων XIV, σελ. 642, Διογ. Λαέρτ. ΙΧ,2.
15. Απόσπ. DK 22 Β 43 «ύβριν χρή σβεννύναι μάλλον ή πυρκαϊήν». Διογένης Λαέρτιος ΙΧ 2. Εις πολλούς εκ των αρχαίων συγγραφέων η ύβρις ταυτίζεται προς την έπαρσιν. Χαρακτηριστικόν είναι το του Ευριπίδου εις τον Ιππόλυτον,.874 «ύβρις τόδ' έστι. Κρείσσω δαιμόνων είναι θέλειν».
16. Απόσπ. DK 22 Β 46. «Τήν τε οίησιν ιεράν νόσον έλεγε καί τήν όρασιν ψεύδεσθαι». Διογ. Λαέρτ. ΙΧ, 7. Είναι ενδιαφέρον ότι ενταύθα αι απόψεις του Ηρακλείτου συμπίπτουν μετά των απόψεων του Ζήνωνος, ο οποίος εθεώρει την οίησιν πνευματικήν ασΘένειαν. Διογ. Λαέρτ. VIΙ, 23, 115.
17. Απόσπ. DK 22 Β 49. «Είς εμοί μύριοι, εάν άριστος ήι». Γαληνός Περί διαγνώσεως σφυγμών. VIII 773. Εκ παραλλήλου αναφέρει «...αιρεύνται γάρ έν αντί απάντων οί άριστοι, κλέος αέναον θνητών, οί δέ πολλοί κεκόρηνται όκοσπερ κτήνεα». Κλήμης Στρωματείς V 60
18. Απόσπ. DK 22 Β 112. «Σωφρονείν αρετή μεγίστη, και σοφίη αληθέα λέγειν καί ποιείν κατά φύσιν επαϊοντας». Στοβαίος, Ανθολόγιον Ι 178.
19. «αναχωρήσας δέ είς το ιερόν τής Αρτέμιδος μετά τών παίδων ήστριγγάλιζεν, περιστάντων δέ αυτών τών Έφεσίων, "τί, ώ κάκιστοι, θαυμάζετε;", είπεν, "η ού κρείττον τούτο ποιείν ημεθ' ήμών πολιτεύεσθαι;». Διογ. Λαέρτ. ΙΧ,3.
20. «...καί τέλος μισανθρωπίσας καί εκπατήσας έν τοίς όρεσι διητάτο, πόας σιτούμενος καί βοτάνας». Διογ. Λαέρτ. ΙΧ, 3.
21. «καί τών ιατρών αινιγματωδων επυνθάνετο, εί δύναιτο έξ επομβρίας αυχμόν ποήσαι». Διογ. Λαέρτ. ΙΧ, 3.
22. «...μή δυνηθέντα αυτόν αποσπάσαι τοβόλιτα μείναι καί διά τήν μεταβολήν αγνοηθέντα κυνόβρωτον γένεσθαι». Διογ. Λαέρτ. ΙΧ, 4. Εν τούτοις ο Αρίστων εις το περί Ηρακλείτου αναφέρει ότι ούτος εθεραπεύθη εκ του ασκίτου και απεβίωσεν εξ ετέρας αιτίας, όπως ισχυρίζεται και ο Ιππόβοτος Διογ. Λαέρτ. ΙΧ, 5.
23. Διογ. Λαέρτ. ΙΧ, 5. Ο Kirk υπέθεσεν ότι ο Ηράκλειτος δεν έγραψεν βιβλίον, αλλά αι ρήσεις αυτού ήσαν προφορικαί, εύκολοι εις την απομνημόνευσιν και παρετέθησαν υπό μορφήν αποσπασμάτων εις το έργον των μεταγενεστέρων. Αντιθέτως ο Regenbogen υπεστήριζεν ότι τόσον ο Πλάτων όσον και ο Αριστοτέλης θα πρέπη να είχον όλον το έργον του Ηρακλείτου υπό μορφήν βιβλίου.
24. Διογ. Λαέρτ. ΙΧ, 5. Παρά την εν λόγω αναφοράν, o Diels διατυπώνει την άποψιν, ότι ο Ηράκλειτος δεν συνέγραψεν συγκεκριμμένον σύγγραμμα, αλλά διετύπωσεν αποφθεγματικάς σκέψεις και απόψεις επί του σύμπαντος του ανθρώπου του θείου, του αισθητού κόσμου, αι οποίαι έτυχον ιδιαιτέρας αποδοχής. Η άποψις όμως αύτη, δεν τυγχάνει ικανής εδραιώσεως. Βλέπε Diels Η: Die Fragmente der Vorsokratiker. Berlin 1934.
25. «...ούδ' ά μή ράδιον διαστίξαι, ώσπερ τά ηρακλείτου. τά γάρ Ήρακλείτου διαστίξαι έργο διά τό άδηλον είναι, ποτέρω πρόσκειται, τώ ύστερον ή τώ πρότερον, οίον έν ή άρχή του συγγράμματος». Αριστοτέλης Ρητορική Γ 5, 140 7β 11.
26. «...πλήν Δηλίου γέ τινος δειται κολυμβητού». Διογένης Λαέρτιος ΧΙ, 22.
27. Ο λόγος προσλαμβάνει πολλάς εννοίας εις τους αρχαίους και νεωτέρους συγγραφείς. Εκφράζει τον προφορικόν και γραπτόν λόγον, ήτοι την δυνατότητα του ανθρώπου να επικοινωνή λεκτικώς ή φωνηματικώς ή μέσω του εξειδικευμένου συμβολικού συστήματος των εγγραμμάτων. Εκφράζει εκ παραλλήλου την συμφωνίαν μεταξύ των ανθρώπων την απαιτούσαν εντιμότητα και συνέπειαν, την φήμην, την εκτίμησιν, την διάδοσιν των απόψεων, την δημοσίαν δήλωσιν των πεποιθήσεων του ανθρώπου ή την απολογίαν αυτού. Εκφράζει τον εσωτερικόν λόγον, ήτοι την σκέψιν και ιδίως την έχουσαν λογικήν συνέχειαν, τον νούν. Εκφράζει την μαθηματικήν αναλογίαν και την σχέσιν, η οποία υφίσταται μεταξύ συγκρινομένων στοιχείων. Εκφράζει την φύσιν των πραγμάτων και την αιτίαν της υπάρξεως αυτών. Επιπροσθέτως εκφράζει την ρυθμιστικήν αρχήν, η οποία διέπει τας ενεργείας του ανθρώπου και την υφισταμένην έλλογον σκοπιμότητα των πράξεων του. Εις τον Ηράκλειτον όμως ο Λόγος εκφράζει, κατά κύριον λόγον, την υπερτάτην αρχήν, την αϊδιον ύπαρξιν, την πηγήν της δημιουργίας (Πρβλ. Ιωαν. α 1) και την αιώνιον αλήθειαν. Ο Ηράκλειτος, ως καθίσταται αντιληπτόν είχεν την αίσθησιν της μοναδικής υπερτάτης αρχής, εισάγων διά του Λόγου την εν αυτώ εγκρυπτομένην έννοιαν του Θείου. Βλ. Ειρηναίου Έλεγχος 1,8,5 PG 532Β-556Β, Ωριγένης Εις Ιωάννην 2,13, PG 14,148 CD και Εις Ιωάννην 1,42, PG 14,101C-104 Α, Κατά Κέλσου A,V,16. Θεοδωρίτου, Θεραπευτική 2 PG 83 852C-853Α Χρυσοστόμου, Εις Ματθαίον 16,2 PG 57, 240. Θεοδωρίτου Εκκλησιαστική Ιστορία 2,6 PG 1013Α Επιφανίου Κατά αιρέσεων 3,1,72,4 PG 42, 380Α, Ισηδώρου Πηλ. Επιστολαί 4,142 PG 78 1224ΑΒ. Μακαρίου Αιγυπτίου. Ομιλίαι Πνευματικαί 12,7 PG 34,561Α Θεοδώρου Στουδίτου, Εις τον μέγαν Ιωάννην 9,9 PG 99 781 D-784Α.
28. Κατά τον Hegel ο λόγος εντάσσεται δεύτερος μεταξύ των τεσσάρων ουσιωδών λέξεων της φιλοσοφίας, αι οποίαι συνίστανται εις το «Εν» του Παρμενίδου, τον «Λόγον» του Ηρακλείτου, τας «Ιδέας» του Πλάτωνος και την «Ενέργειαν» του Αριστοτέλους. Βλέπε Hegel GWF: Lectures οn the History of Rhilosophy ed. Hoffmeister 1940. Βλέπε επίσης την διάλεξιν του Martin Heidegger υπό τον τίτλον Hegel and the Greeks, η οποία εδόθη την 26 Ιουλίου του 1958 εις την Χαϊδελβέργην. Επίσης βλ. το έργον του Phillip Wheelwright: Heraclitus New York: Atheneum, 1964. σελ.19.
29. Αποσπ. DK 22 Β1 Σέξτος. Προς μαθηματικούς VII 132.
30. Αποσπ. DK 22 Β2 Σέξτος. Προς μαθηματικούς VII 133.
31. Αποσπ. DK 22 Β50 Ιππόλυτος, Ελ. ΙΧ, 9,1. Πρβλ. Ευσεβείου Καισ. Εκλογαί προφητικαί 3,1 PG 22.
32. Αποσπ. DK 22 Β35 Κλήμης Στρωματείς V141.
33. Αποσπ. DK 22 Β41 Διογ.Λαέρτ. ΙΧ, 1. Πρβλ. Αθήναιος ΧΙΙΙ 610β.
34. Αποσπ. DK 22 Β 101α Πολύβιος ΧΙΙ 27. Σήμερον γνωρίζομεν καλώς, ότι ο ανθρώπινος εγκέφαλος κινητοποιείται κατά κύριον λόγον υπό των οπτικών διεγέρσεων και ότι διά την ανάλυσιν των οπτικών πληροφοριών ασχολούνται εκτεταμένα νευρωνικά δίκτυα ουχί μόνον του εγκεφαλικού φλοιού αλλά πολλών υποφλοιωδών κέντρων
35. Σέξτος Εμπειρικός VII 126. Η ακαλλιέργητος ψυχή χαρακτηρίζεται ως «βάρβαρος» υπό του Ηρακλείτου, ήτοι ως αμαθής και μη ικανή να ερμηνεύση ορθώς και να δώση την δέουσαν βαρύτητα εις τας οπτικάς και ακουστικάς πληροφορίας, αι οποίαι θα ηδύναντο δεόντως να αξιολογηθούν εάν υπήρχεν το κατάλληλον γνωσιολογικόν υπόβαθρον. Πρβλ Φιλήμονος Επάν ό νούς ή μή καθεστηκώς τινι, ούκ έστ' ακούειν ουδέν αυτόν ουδ' οράν». Στοβαίος Δ 41, Μάρκ. 8, 18 «οφθαλμούς έχοντες ού βλέπετε καί ώτα έχοντες ούκ ακούετε;».
36. Απόσπ. DK 22 Β18. Κλήμης: Στρωματείς ΙΙ,17.
37. Απόσπ. DK 22 Β123. Θεμίστιος, Λόγοι 5 σελ.69.
38. Επί του ανωτέρω αντικειμένου ο Ηράκλειτος έρχεται εις αντίθεσιν προς την σχολήν της Μιλήτου, συμφώνως προς την οποίαν ότι είναι αληθές είναι σταθερόν και μόνιμον. Κατά τον Ηράκλειτον η μεταβλητότης είναι το αληθές, η δε σταθερότης αποτελεί το επιφαινόμενον της δυναμικής ισορροπίας μεταξύ αντιρρόπως μεταβαλλομένων καταστάσεων.
39. Αποσπ. DK 22 Β91 Πλούταρχος: Περί του ΕΙ του εν Δελφοίς 18, 392β, Αποσπ. DK 22 Β12. Αρειος Δίδυμος. Κατά Ευσέβειον Ρ.Ε XV,20 .Το εν λόγω απόσπασμα του Ηρακλείτου είναι εκ των πλέον γνωστών και εκ των πλέον μνημονευομένων τόσον υπό των αρχαίων, όσον και υπό νεωτέρων συγγραφέων. Ούτως αναφέρεται υπό του Πλάτωνος εις τον Κρατύλον (402Α), υπό του Αριστοτέλους εις τα Μεταφυσικά (1010α13), υπό του Σιμπλικίου εις τα Φυσικά 77.31 και 1313.8. Ο εν λόγω συγγραφεύς αναφέρει ότι o Ηράκλειτος διά της συνεχούς ροής του ποταμού εκφράζει κατ' ουσίαν την συνεχή δυναμικήν του Γίγνεσθαι. Υπό του Σενέκα αναφέρεται εις Επ. 58,23. Ούτος υποστηρίζει, ότι και πρακτικώς έχει αξίαν το υποστηριζόμενον υπό του Ηρακλείτου, καθ' όσον εις έκαστον ποταμόν μόνον το όνομα του παραμένει το αυτό, ενώ τα ύδατα του ήτοι αυτή αύτη η ουσία του διηνεκώς και αδιαλείπτως μεταβάλλεται (manet enim idem fluminis nomen,aqua transmissa est). Παρ' όλην την ευρείαν ταύτην αναφοράν εις το εν λόγω απόσπασμα του Ηρακλείτου, ο Βλαστός διατείνεται, στηριζόμενος εις την γλωσσικήν διατύπωσιν, ότι θα ηδύνατο να μη έχη τούτο διατυπωθή αρχικώς υπό του Ηρακλείτου. Βλέπε Vlastos G: Οn Heracletos. Am. J. Philosophy 1955; 76: 337-368.
40. Απόσπ. DK 22 Β126. Τζέτζης, σχολ. Εις εξήγησιν ΙΙ σελ.126 Herm.
41. Αποσπ. DK 22 Β8. Αριστοτέλους Ηθικά Νικομάχεια Ο 2 1155β 4.
42. Αποσπ. DK 22 Β54. Ιππόλυτος Ελεγχος ΙΧ 9. Το εν λόγω απόσπασμα ευρίσκεται εις συμφωνία προς το DK 22 Β123. Θεμίστιος Λόγοι 5 σελ. 69 εις το οποίον ο Ηράκλειτος υποστηρίζει ότι η φύσις αγαπά να διατηρή μυστικήν την αρμονίαν, η οποία διέπει τας εκφράσεις των φαινομένων της.
43. Αποσπ. DK 22 Β111. Στοβαίος Ανθολόγιον Ι, 177.
44. Προς την άποψιν ταύτην του Ηρακλείτου ταυτίζεται ο Hegel (1770-1831), όστις διά της τριττής του θέσεως, ήτοι της θέσεως, της αντιθέσεως και της συνθέσεως, εδημιούργη μίαν ενότητα μεταξύ της θέσεως και της αντιθέσεως, η οποία προκύπτει εκ της συνθέσεως. Βλέπε: Hegel GWF: Phaenomenologie des Geistes, Werke ΙΙ, Berlin 18321845. Κατά τον Hegel ο Ηράκλειτος είναι ο πατήρ της διαλεκτικής, ο οποίος διδάσκει την εξ αντιθέτων ενότητα. Βλέπε Hegel GWF: Lectures οn the History of Philosophy ed. Hoffmeister 1940.
45. οδός άνω καί κάτω μία και ωητή. Απόσπ. ΔΚ 22 Β 60. Ιππόλυτος Έλεγχος. ΙΧ, 10. Πρβλ. επίσης τας αυτάς απόψεις, αι οποίαι εισέδυσαν εις τον χώρον της λογοτεχνίας: Άνω και κάτω είναι η ίδια απόστασις Επί τα εντός και επί τα εκτός είναι εξ ίσου στενός ο χώρος... Ibsen: Peer Gynt Trans c. Fry. Oxford University Press, London 1970.
46. Αποσπ. DK 22 Β 80. Ωριγένης, Κατά Κέλσου ΩΙ 42 H έννοια του πολέμου, ως προβάλλεται υπό του Ηρακλείτου δεν εκφράζει την πολεμικήν σύρραξιν αλλά την πάλην μεταξύ των αντιρρόπων δυνάμεων, εκ της οποίας απορρέει η μεταβλητότης του γίγνεσθαι και η συνεχής ανακαίνισις των πάντων: Εάν αυτός ο συνεχής ανταγωνισμός έπαυεν εις τον κόσμον, όπως εύχεται ο Ομηρος (Ιλιάς Σ 107), τότε θα επήρχετο η πλήρης στατικότης, η οποία ισοδυναμεί προς τον θάνατον. Η αλήθεια των λόγων του Ηρακλείτου φαίνεται διαυγώς εις τον χώρον των βιολογικών φαινομένων, ένθα η κατάπαυσις όλων των αντιρρόπων διεργασιών, αναβολισμού και καταβολισμού, ενδοκυτταρώσεως και εξωκυτταρώσεως, συνεχούς ιοντικού ανταγωνισμού, συνεχούς ευθυδρόμου και αντιδρόμου διακινήσεως πεπτιδίων και συνεχούς ανταγωνισμού των επιμέρους ενζύμων ισοδυναμεί κατ' ουσίαν προς τον θάνατον.
47. Αποσπ. DK 22 Β 125 Θεόφραστος De vertig. 9. Πρβλ. Ματθ. 8, 22 «άφες τους νεκρούς θάψαι τούς εαυτών νεκρούς».
48. Αποσπ. DK 22 Β 61 Ιππόλυτος Ελ. ΙΧ 10,5c. Εις έτερον σημείον (Αποσπ. DK 22 Β13. Αθήναιος V 178 ο Ηράκλειτος δίδει το εκφραστικότερον αλλά αδρότερον μεταφορικόν παράδειγμα του βορβόρου, ο οποίος είναι ευχάριστος μεν εις τους χοίρους, αλλά αποκρουστικός διά τον άνθρωπον.
49. Αποσπ. DK 22 Β51. Ιππόλυτος, Έλεγχος ΙΧ α. Είναι χαρακτηριστική και ιδιαιτέρως παραστατική η εικών του χρόνου, ο οποίος ως παιδίον παίζει πεσσούς, ανάλογον παιχνίδιον προς το ζατρίκιον, και κατευθύνει την πορείαν των πάντων και κατ' επέκτασιν και του ανθρώπου. Ο άνθρωπος ούτως αναγκαστικώς καθίσταται δέσμιος του χρόνου, ο οποίος καθορίζει την πορείαν του εις την ζωήν από της νεότητος έως του γήρατος, διά μέσου πολλών αντιθέτων και εναγωνίων καταστάσεων, ήτοι της υγείας και της νόσου, της ρώμης και της ασθενείας, της χαράς και της θλίψεως, της νίκης και της ήττας, του αγαθού και του κακού κατ' αναλογίαν προς τον παίκτην του ζατρικίου, ο οποίος διέρχεται την αγωνίαν εκάστης κινήσεως, η οποία θα τον οδηγήση εις την νίκην ή την ήτταν.
50. Αποσπ. DK 22 Β 90. Πλούταρχος Περί του ΕΙ του εν Δελφοίς 8, 388e. To πυρ κατά τον Ηράκλειτον δεν είναι το καταστρέφον πυρ, αλλά το μετουσιώνον. Είναι η έκφρασις της συνεχούς ενεργειακής τροποποιήσεως και της συνεχούς μεταπτώσεως της ύλης εις ετέρας μορφάς. Η έννοια των καύσεων εις τα βιολογικά υποστρώματα διά την ανταλλαγήν της ύλης και την διατήρησιν της ζωής, καθιστά εμφανή την αξίαν των θέσεων του Ηρακλείτου.
51. Αποσπ. DK 22 Β 30. Κλήμης Στρωματείς V 105.
52. Συμφώνως προς αρχαϊκάς δοξασίας το πυρ θεωρείτο ως έμβιον στοιχείον και ως κύριος συντελεστής της διατηρήσεως της ζωής. Βλέπε Schuhl ΡΜ: Essai sur la formation de la Pensie Grecque: 2d edit: Paris 1949. Κατά τον Αριστοτέλην το πυρ είναι το λεπτότερον στοιχείον, το οποίον προσεγγίζει το άϋλον, ευρίσκεται δε εις διαρκή κίνησιν και είναι εις θέσιν να μεταδώση την κίνησιν και εις έτερα στοιχεία. Βλ. Αριστοτέλους, Περί Ψυχής 405α 5.
53. Αποσπ. DK 22 Β31 Κλήμης Στρωματείς V 105. Ενταύθα πρόκειται διά την όντως μεγαλοφυά σύλληψιν υπό του Ηρακλείτου της σχέσεως ενεργείας και ύλης. Το πυρ και κατ' επέκτασιν το φως, το οποίον απορρέει εκ του πυρός, εκφράζον την ενέργειαν υπό την αισθητήν της υπόστασιν, δύναται υπό ωρισμένας συνθήκας να μεταπέση εις ύλην. Την μαθηματικήν σχηματοποίησιν της ανωτέρω ιδέας διετύπωσεν τον 20ον αιώνα ο Albert Einstein διά της σχέσεως Ε=mc². Δια του Ηρακλείτου εμμέσως επισημαίνεται η διά του πυρός και του φωτός σωματιδιακή υπόστασις της ενεργείας τριάκοντα πέντε ήδη αιώνας προ των πορισμάτων της συγχρόνου πυρηνικής φυσικής.
54. Αποσπ. DK 22 Β16. Κλήμης Παιδαγωγός ΙΙ, 99. O Ηράκλειτος πολλούς αιώνας προ του Κυρίου, αναφέρεται εις το φώς κατά προφητικόν τρόπον. Το φώς, το οποίον είναι ο Κύριος, φωτίζει πάντα άνθρωπον ερχόμενον εις τον κόσμον. Πρβλ. Ιωαν.1,9,1,5, 8,12,12,35. Ουδείς δε δύναται να κρυβή εκ του φωτός. Πρβλ Σοφ.Σειρ.23,19 «ότι οφθαλμοί Κυρίου Υψίστου μυριαπλασίως ηλίου φωτεινότεροι είσιν, οί επιβλέπουσι πάσας οδούς ανθρώπων και κατανοούσιν είς απόκρυφα μέρη». Εκ παραλλήλου η μεταφορική έννοια του πυρός, το οποίον ανάπτεται εις την ψυχήν την αγαπώσαν τον Κύριον εκφράζεται ευγλώττως υπό των νηπτικών πατέρων. Πρβλ. Ιωάν. Σιναϊτου. Κλίμαξ Λόγος ΙΙ, κδ PG 88. «Ό δέ έξ αγάπης θείας τήν αναχώρησιν ποιησάμενος, ευθέως πύρ έν προοιμίας κέκτηται καί ίσως έν ύλη βληθέν, κατά πρόσω τήν πυράν σφοδροτέραν εξάψειεν» και «Δεξάμενος φλόγα τρέχε, ού γάρ γιγνώσκεις πότε σβέννυται, καί έν σκοτία σε καταλείψει». Λόγος ΙΙΙ, ε. PG 88.
55. Αποσπ. DK22 Β64 Ιππόλυτος ΙΧ 10. Εκ του κεραυνού, ήτοι ενός αμιγώς ενεργειακού φαινομένου δύναται να προέλθη το πυρ, το οποίον θερμαίνει και μεταβάλλει επί τα βελτίω την ζωήν των ανθρώπων, αλλά εκ παραλλήλου δύναται να προέλθη η καταστροφή και ο θάνατος.
56. Αποσπ. DK 22 Β76. Μάξιμος Τύριος ΧΙΙ 4, Πλούταρχος Περί του ΕΙ του εν Δελφοίς 392c. Μάρκος Αντωνίνος IV 46.
57. Αποσπ. DK 22 Β 66 Ιππόλυτος ΙΧ 10. Η εσχατολογική θέσις του πυρός και η συμμετοχή του εις την κρίσιν των ανθρώπων υφίσταται σαφώς και εις την Χριστιανικήν αντίληψιν. Πρβλ. Θεσσ.Β 1,8 «έν πυρί φλογός, διδόντος εκδίκησιν τοίς μή ειδόσιν Θεόν». Πετρ. Β 3, 7. «Οί δέ νύν ουρανοί καί η γή τω αυτώ λόγω τεθησαυρισμένοι εισίν πυρί, τηρούμενοι είς ημέραν κρίσεως και απωλείας των ασεβών ανθρώπων». Επίοης Πρβλ. Ιουδ 7. Βλέπε επίσης Δευτ.4,24.
58. Αποσπ. DK 22 Β 103 Πορφύριος εις Ξ 200. Ο κύκλος εκφράζει εκ παραλλήλου και την πνευματικήν πορείαν της ανθρωπίνης ψυχής, διά την οποίαν εκάστη στιγμή είναι δυνατόν να αποτελέση το τέλος του παλαιού ανθρώπου και την αρχήν του νέου, το τέλος ενός πνευματικού σταδίου και την αρχήν ενός νέου και εν γένει εκάστη στιγμή της ζωής δύναται να εκφράση το τέλος και την αρχήν.
59. «Ζηί πύρ τόν γής θάνατον και αήρ ζηί τόν πυρός θάνατον, ύδωρ ζηί τον αέρος θάνατον, γή τον ύδατος». Αποσπ. DK 22 Β50, Μάξιμος τύριος ΧΙΙ,4 σελ 489. Πρβλ. Πλούταρχος: Περί του ΕΙ του εν Δελφοίς 18, 392γ, και Μάρκος Αντωνίνος IV 46.
60. Αποσπ. DK 22 Β6. Αριστοτέλης Μετεωρολογικά 355α 13. Την άποψιν αυτήν του Ηρακλείτου εκφράζει και o ενοφάνης, (Α-41,1-2 Diels) υποστηρίζων ότι ο ήλιος γεννάται καθημερινώς. Τόσον ο Πλάτων όσον και ο Πλωτίνος (Εννεάδες 2,1) αποδέχονται την Ηρακλείτιον ταύτην άποψιν διατεινόμενοι, ότι ο ήλιος διηνεκώς αναδημιουργείται, γεγονός το οποίον προφανώς υπαινίσσεται την ανακύκλωσιν των ενεργειακών μορφών και την δυνατότητα διατηρήσεως αμειώτου του ολικού ενεργειακού δυναμικού εις τας πρωτογενείς πηγάς ενεργείας.
61. Αποσπ. DΚ22 Β94 Πλούταρχος Περί φυγής 11,604α. Ο ήλιος κατά τον Ηράκλειτον υπόκειται εις τους νόμους του σύμπαντος και παρ' όλον το τεράστιον ενεργειακόν δυναμικόν του, ουδέποτε τροποποιεί τα υπ' αυτού καθοριζόμενα φαινόμενα. Καταφανής είναι η διαφορά μεταξύ του μύθου του Φαέθωνος (Ευριπίδης Ιππόλυτος 740) και του φιλοσοφικού στοχασμού του Ηρακλείτου.
62. Αποσπ. DK 22 Β10. Πλούταρχος Πλατωνικά ζητήματα 8,4,1007δ και αποσπ. DK 22 Β 99 Πλούταρχος, Περί του πότερον ύδωρ ή πυρ χρησιμότερον 7, 957α.
63. Αποσπ. DK 22 Β100 Πλούταρχος, Πλατωνικά ζητήματα 8,4,1007d. Σήμερον είναι σαφώς αντιληπτή η επίδρασις του ηλιακού φωτός εις την έκκρισιν της μελανοτονίνης και των ινδολαμινών και κατ' επέκτασιν εις τον καθορισμόν των κυκλικώς μεταβαλλομένων βιολογικών ρυθμών του ανθρώπου και εις την διαμόρφωσιν του συναισθηματικού υποβάθρου αυτού. Βλ. Σ. Μπαλογιάννης: Νευρολογία Τόμος Α, Θεσσαλονίκη 1996, σελ.154-158.
64. «Ψυχής πείρατα ιών ούκ άν εξεύροιο πάσαν επιπορευόμενος οδόν, ούτω βαθύν λόγον έχει». Αποστ. DK22 Β45. Διογένης Λαέρτιος ΙΧ 7. Διά της εννοίας του απεράντου o Ηράκλειτος δεν εκφράζει μόνον τας απροσδιορίστους διαστάσεις της ψυχής, αι οποίαι προφανώς ούτε διά της ανθρωπίνης λογικής ούτε διά των μαθηματικών και της φιλοσοφίας δύνανται να καθορισθούν, αλλά εκ παραλλήλου και τας τεραστίας γνωστικάς δυνατότητας αυτής και την απεραντοσύνην των διεργασιών, των πραγματοποιουμένων εν αυτή, αι οποίαι ούτε και διά της πλέον προηγμένης ψυχολογικής και ψυχιατρικής θεωρήσεως και ερεύνης δύνανται επακριβώς να καθορισθούν.
65. Αποσπ. DK 22 Β34 Κλήμης Στρωματείς V 116.Πρβλ. Ματθ.11,15 και Μαρκ 4,9.
66. Αποσπ. DK 22 Β66. Κλήμης Στρωματείς IV 16.
67. Αποσπ. DK 22 Β17. Κλήμης Στρωματείς ΙΙΙ,Β. Ενταύθα ο Ηράκλειτος υπαινίσσεται την υφισταμένην διαφοράν μεταξύ του φιλοσόφου, ο οποίος εναγωνίως προσπαθεί να οδηγηθή διά του στοχασμού εις την αληθή γνώσιν και κατανόησιν των εννοιών και των λοιπών ανθρώπων, οι οποίοι, χωρίς ιδιαίτερον προβληματισμόν, αρκούνται εις την επιφανειακήν γνώσιν, η οποία ενέχει πολλών στοιχείων ανακριβείας και υποκειμενικότητος. Εκ παραλλήλου εις το αποσπ. DK 22 Β 87 (Πλούταρχος Περί του ακούειν 7,41α), ο Ηράκλειτος παραστατικώς αναφέρεται εις την δυσχέρειαν της σκέψεως, η οποία χαρακτηρίζει τους νοητικώς υστερούντας.
68. Αποσπ. DK 22 Β78. Ωριγένης, Κατά Κέλσου VI, 12. Πρβλ. Συμεώνος του Νέου Θεολόγου «οίος ακολούθως έπεται ωραίως η γνώσις η θεία, η σοφία του Λόγου και η άβυσσος των κεκρυμμένων νοημάτων και μυστηρίων Χριστού». Ηθικ. 8, 202-207. SC 122. Βλέπε επίσης και Γρηγορίου του Παλαμά Υπέρ των Ιερώς Ησυχαζόντων Λόγος 1,1 9 εκδ.Π.Χρήστου. Τομ. Α Θεσσαλονίκη 1962
69. Αποσπ. DK 22 Β70 Ιάμβλιχος, Περί ψυχής (Στοβαίος, Εκλογαί ΙΙ 1,16).
70. Αποσπ. DK 22 Β83. Πλάτων Ιππίας μείζων 289α.
71. Αποσπ. DK 22 Β86. Πλούταρχος, Κοριολανός 38. Είναι άξιον θαυμασμού το γεγονός, ότι ενώ εις πολλά εκ των αποσπασμάτων, διαφαίνεται μάλλον ο ορθολογισμός του Ηρακλείτου, ενταύθα αναφερόμενος προς τας σχέσεις του ανθρώπου προς το θείον, αναζητεί ούτος την οδόν της πίστεως, ως βασικήν προϋπόθεσιν προσεγγίσεως αυτού και κατανοήσεως των ενεργειών του. Πρβλ. Ησ.7,9 «εάν μη πιστεύσητε, ουδέ μη συνήτε» και Εβρ.11,1,2,6. Κατά την ορθόδοξον χριστιανικήν αντίληψιν ο άνθρωπος γνωρίζει τον Θεόν εκ των ενεργειών αυτού, ενώ η θεία ουσία είναι υπερβατική και αμέθεκτος. Πρβλ. Βασιλείου Μ Επιστολή 234,1 PG 32.,869Α, Γρηγορίου Νύσσης Κατά Ευνομίου λόγος 12,PG 45,960 CD. Πρβλ. Εκ παραλλήλου «ού γάρ εκ της ουσίας ο ων άλλ' εκ του όντος η ουσία, αυτός γάρ ο ων όλον εν εαυτώ συνείληφε το είναι». Γρηγ. Παλαμά: Υπέρ Ησυχαζόντων, έκδ. Π. Χρήστου. Τομ. Α Θεσσαλονίκη 1962, σελ. 666. Εκ παραλλήλου, η προσέγγισις προς το θείον και η κατά χάριν θέωσις αποτελεί τον υπέρτατον σκοπόν της ανθρωπίνης υπάρξεως, εκπεφρασμένον εν εκτάσει εις την περί σωτηρίας διδασκαλίαν των Πατέρων της Εκκλησίας. Βλέπε συν τοις άλλοις και το πόνημα του Gross J: La divinization du chretien d' apres les Peres grecs; contribution historique a lα doctrine de la grace: Paris 1938, σελ 344.
72. Αποσπ. DK 22 Β119. Στοβαίος, Ανθολόγιον IV, 40, 23. Η διαφορά μεταξύ του θείου και της ανθρωπίνης συνειδήσεως εκφράζεται ευγλώττως και υπό του προφήτου «άλλ ως απέχει ο ουρανός από της γής ούτως απέχει η οδός μου από των οδών υμών και τα διανοήματα υμών από της διανοίας μου». Ησάϊας ΜΕ' 9.
73. Αποσπ. DK 22 Β 69 Ιάμβλιχος Περί μυστηρίων Ω 15. Είναι ιδιαιτέρως σημαντικόν το γεγονός, ότι ο Ηράκλειτος κατενόησεν τον πνευματικόν χαρακτήρα της λατρείας και ανεζήτησεν την ουσιαστικήν μέθεξιν του ανθρωπίνου προς το θείον. Θεωρεί ως ουσιαστικήν θυσίαν την συστηματικήν και συνειδητήν προσπάθειαν της καθάρσεως του ανθρώπου από των παθών, τα οποία καταδυναστεύουν την ανθρωπίνην ψυχήν και την μετ' επιγνώσεως εν συνεχεία επικοινωνίαν μετά του θείου. Είναι χαρακτηριστική η προσέγγισις του Ηρακλείτου προς την χριστιανικήν αντίληψιν. Πρβλ. Ματθ. 19,13, Ρωμ.12,1, Πέτρ. Α 2,5.
74. Η παρομοίωσις αύτη του ποταμού, η οποία είναι τόσον προσφιλής εις τον Ηράκλειτον εκφράζει κατά τον T.M.Robinson την δυνατότητα διατηρήσεως της ενότητος και της σταθεράς ταυτότητος, παρά την συνεχή και αδιάλειπτον μεταβλητότητα' Βλέπε Robinson ΤΜ: Heraclitus: Fragments.Toronto,University of Toronto Press 1987, p. 84. Ο Putnam επεσήμανεν την συνεχή ροή των πληροφοριών εις τον εγκέφαλον και την αδιάλειπτον διακίνησιν και επεξεργασίαν αυτών παρά την συνεχή και αμετάβλητον διατήρησιν της λειτουργικής και μορφολογικής ενότητας αυτού. Βλέπε Putnam Η: Minds and machines. Ιn Putnam: Mind, language and reality: Philosophical Papers (Vol 2), Cambridge, Cambridge University Press 1975.
75. Αποσπ. DK 22 Β12. Άρειος Δίδυμος κατά Ευσέβειον Ε.Π.Χν 20. Αι απόψεις του Ηρακλείτου, ότι η ψυχή προέρχεται εκ των συνεχών βιολογικών διεργασιών ή θερμών αντιδράσεων των υγρών του ανθρωπίνου σώματος, απετέλει πρωτοπορειακήν όντως άποψιν διά την εποχήν του. Σήμερον εις τον χώρον των νευροεπιστημών καθίσταται εμφανές το γεγονός, ότι αι συναπτικαί διεργασίαι του εγκεφάλου και ιδίως του φλοιού των εγκεφαλικών ημισφαιρίων ασκούν καθοριστικόν ρόλον εις την διαμόρφωσιν των ψυχικών φαινομένων. Η συνεχής διακίνησις των νευροδιαβιβαστών και η πολυμορφία των υποδοχέων αυτών επί των μετασυναπτικών μεμβρανών δίδει ιδιαιτέραν μεταβλητότητα εις την διαδοχήν των ψυχικών φαινομένων και ιδιαιτέραν ευελιξίαν εις την διαμόρφωσιν των ψυχικών αντιδράσεων. Επί πλέον, διά του ανωτέρω αποσπάσματος διαφαίνεται η υπό του Ηρακλείτου αντίληψις της αρρήκτου ψυχοσωματικής ενότητος του ανθρώπου. Η άρρηκτος αύτη ενότης υπογραμμίζεται και υπό των νηπτικών ιδίως πατέρων της Εκκλησίας, οι οποίοι αντιτιθέμενοι προς την δυαρχικήν πλατωνικήν και νεοπλατωνικήν αντίληψιν της αντιθέσεως της ψυχής προς το σώμα, επιδιώκουν την επιστροφήν του νοός εντός της καρδίας, η οποία αποτελεί το κέντρον της ψυχοσωματικής υπάρξεως του ανθρώπου. Πρβλ. Ιω. Σιναϊτου Κλίμαξ 27,PG 88, 1097Β.
76. Αποσπ. DK 22 Β 118, Στοβαίος Ανθολόγιον V 8 και αποσπ. DK 22 Β 117. Στοβαίος Ανθολόγιον V 7. Ούτως όσον περισσότερον είναι καθηλωμένη η ψυχή εις τα γήινα τόσον δυσχερέστερον δύναται να αποκτήση αύτη την σοφίαν και να βιώση τας αρετάς. Πρβλ. Προς την έννοιαν του χοϊκού και του πνευματικού ανθρώπου υπό του Αποστόλου Παύλου (Κορ.Α 15,47 και 49). Εκ παραλλήλου δε πρβλ προς τον διαχωρισμόν της ζωής εις το αισθητικόν, το ηθικόν και το θεολογικόν στάδιον υπό του Soren Kierkegaard Βλέπε Kierkegaard Sοren: Vaerker Ι Udvalds. Udg. af F, Bileskov Jansen. Kobenhavn 1950. και Μπαλογιάννης Σ Διάβασις διά της Ψυχολογίας. Θεσσαλονίκη 1982, Εκδ Πουρναρά, σελ.207-236.
77. Αποσπ. DK 22 Β117. Στοβαίος Ανθολόγιον V7.
78. Αποσπ. DK 22 Β77. Νουμήνιος fr. 35 Thedinga. F ύγρανσις της ψυχής τόσον εις τας τέρψεις όσον και εις τον θάνατον υπαινίσσεται την άμεσον σχέσιν την οποίαν έχει η ενήδονος ζωή προς τον πνευματικόν θάνατον. Η αντίληψις αύτη υφίσταται εν εκτάσει εις τα έργα των νηπτικών πατέ ρων Πρβλ. «Έστι τις θάνατος έν ημίν και απώλεια πτώματος εν ημίν αεί συμπεριφερόμενος, εν νεότητι μάλιστα, όν εγώ γραφή παραδούναι ού τετόλμηκα». Ιωάννου Σιναϊτου Κλίμαξ Λόγος ΙΕ κη PG 88.
79. Αποσπ. DK 22 898. Πλούταρχος: Περί ...της σελήνης 28, 943e. Ενταύθα ο Ηράκλειτος δίδει μία εξαιρετικώς ζωντανή αίσθησιν της ψυχής μετά θάνατον, η οποία ευρισκομένη εις τον Άδην ευωδιάζει ως άνθος ή αντιθέτως όζει, αναλόγως προς την ηθικήν και πνευματικήν ποιότητα της προγενεστέρας ζωής του ατόμου. Pqbk.Joq.B 2,16 «οίς μεν οσμή θανάτου είς θάνατος, οίς δε οσμή ζωής είς ζωήν». Το απόσπασμα DK 22 Β98, καταρρίπτει εκ παραλλήλου την άποψιν το Nussbaum και των υλιστών, ότι ο Ηράκλειτος αμφισβητεί την αθανασίαν της ψυχής. Βλέπε Nussbaum MC: Psyche in Heraclitus. Phonesis 1972; 17: 1-16.
80. Αποσπ. DK 22 Β 27. Κλήμης Στρωματείς IV,146.
81. Τον μυστικισμόν του Ηρακλείτου, ο οποίος αποκαλύπτεται διά της βαθυτέρας ερμηνείας πολλών εκ των αποσπασμάτων του, επεσήμανεν ήδη ο Αριστοτέλης εις την Ρητορικήν του (1407 b ΙΙ). Είναι γεγονός ότι ο Ηράκλειτος έδιδεν πάντοτε βαθείαν και εσωτερικήν διάστασιν εις τους λόγους του εγγίζων και τας πλέον λεπτάς χορδάς της ανθρωπίνης Ψυχής
82. Είς εκ των μεγαλυτέρων θαυμαστών του Ηρακλείτου ο Charles Kahn αναφέρει: «Ο Ηράκλειτος ήτο μέγας εις την τέχνην του λόγου, το ύφος του και η λογοτεχνική του δεινότης είναι η πλέον δυνατή, όχι μόνον εν μέσω των συγγραφέων της Ελληνικής αρχαιότητος αλλά και εντός του χώρου της παγκοσμίου λογοτεχνίας.·. Βλέπε Kahn C: The art and thought of Heraclitus, Cambridge 1979.
83. Αποσπ. DK 22 Β 22. Κλήμης Στρωματείς IV,4.
84. «ο μέν γάρ Ηράκλειτος, ος ημίν παρακελεύεται ζητείν τούτο, αμοιβάς τε αναγκαίας τιθέμενος εκ των εναντίων, οδόν τε άνω κάτω ειπών και μεταβάλλον αναπαύεται και κάματος έστι τοίς αυτοίς μοχθείν και άρχεσθαι εικάζειν έδωκεν αμελήσας σαφή ημίν ποιήσαι τον λόγον, ως δέον ίσως παρ' αυτώ ζητείν, ώσπερ και αυτός ζητήσας εύρεν». Εννεάδες IV 8, I 10-17. Ο Πλωτίνος εγεννήθη εις την Λυκόπολιν της Ανω Αιγύπτου το 204 και απέθανεν εις την Καμπανίαν το 270 μΧ. Υπήρξεν ο θεμελιωτής του νεοπλατωνισμού.Το 244 μετέβη εις την Ρώμην ένθα απέκτησεν πολλούς μαθητάς εν μέσω των οποίων ήσαν και ο Αυτοκράτωρ Γαλλιενός μετά της συζύγου του Σαλονίνης. Προσεπάθησεν να ιδρύση μίαν ιδανικήν πολιτείαν εις την Καμπανίαν την Πλατωνόπολιν, εις την οποίαν οι κάτοικοι θα έζων συμφώνως προς τους νόμους του Πλάτωνος. Ο μαθητής του Πορφύριος διήρεσεν τας πεντήκοντα τέσσαρας διατριβάς του εις έξ εννεάδας, αι οποίαι εξεδόθησαν εις λατινικήν μετάφρασιν αρχικώς υπό του Marsilio Ficino εις την Φλωρεντίαν το 1492 και εν συνεχεία εις Ελληνικόν κείμενον και Λατινικήν μετάφρασιν εις Βασιλείαν το 1580.
85. Διάφοροι ερμηνευταί του Ηρακλείτου έδωσαν διαφόρους διαστάσεις εις την έννοιαν της ροής. Ούτως η ροή δύναται να ακολουθήση μίαν ταξιν και είναι δυνατόν να εκτιμηθή το μέτρον αυτής. Βλ. Kirk GS: Natural changes in Heraclitus. Mind 1951; 60: 35-42. Η ροή των πάντων είναι δυνατόν ενδεχομένως να προκαλέση ριζικάς μεταβολάς και μόνον ο λόγος να παραμείνη αμετάβλητος. Βλ. Guthrie W: Α history of Greek Philosophy Vol 1, Cambridge, Cambridge University Press 1962.
86. Κατά τον Αξελόν ο Λόγος αποτελεί την ψυχήν και το πνεύμα της Ηρακλειτίου διαλεκτικής, συνυφαινόμενος αρρήκτως μετά του κόσμου. Βλ. Αξελού Κ: Ο Ηράκλειτος και η Φιλοσοφία. Εξάντας Αθήναι 1974, σελ 57.
87. «αθάνατοι θνητοί, θνητοί αθάνατοι, ζώντες τον εκείνων θάνατον, τον δε εκείνων βίον τεθνεώτες». Αποσπ. DK 22 Β 62. Ιππόλυτος Έλεγχος ΙΧ 10.
88. Πολυάριθμοι είναι αι αναφοραί του Πλάτωνος αμέσως ή εμμέσως εις τον φιλοσοφικόν στοχασμόν του Ηρακλείτου. Βλ. Κρατύλος 396Α, 402Α, 4138, Θεαίτητος 1808,179 Ε, Θέογνις 677, Μένων 84Α, Σοφιστής 242D, Πολιτεία 540Α, 473D, 4878, 6138, Νόμοι 714Α, 835D, 957 C, Τίμαιος 27Α, Φαίδων 69C.
89. Βλ. Μετά τα φυσικά Α,3 984α 7. Μετά τα Φυσικά Γ 3 1005b 23. Περί ζώων μορίων Α5 17. Περί ουρανού Α 10 279 b, 12 280α 11. Φυσικά Γ5 205α 3,253b 9. Ηθικά Νικομάχεια 105a 8 146b, 30 155b 4,176a 6. Ηθικά Ευδήμεια 1223b 22,1235a 25. Περί Ψυχής405a 5, Ρητορική 1407b 11.
90. Περί ουρανού 279b 14.
91. Πρβλ: «Ενί δε λόγω πάντα διεκομήσατο κατά τρόπον αύτο]πο εωυτώ τα εν τω σώματι το πύρ, απομίμησιν του όλου, μικρά πρός μεγάλα και μεγάλα πρός μικρά». Ιπποκράτης Περί διαίτης Ι,10 (Littre) Βλ. Frede Μ: Essays in ancient philosophy. Clarendon Press. Oxford 1987, σελ.238. Βλ επίσης Μπαλογιάννης Σ.Ι: Η Ψυχοθεραπεία κατά τήν αρχαιότητα Τόμος Ι Καλογήρου. Θεσσαλονίκη 1990.
92. Καταφανής είναι η Ηρακλείτιος επίδρασις επί των έργων του Shakespeare, ως αύτη ευγλώττως εκφράζεται μεταξύ των άλλων και εις τον King Lear. Βλέπε επίσης και το έργον του Cooper L: The Greek genius and its influence Ithaca, New York, Cornell University Press 1952. Χαρακτηριστική είναι επίσης η άποψις του Spengler, ότι η σκέψις του Ηρακλείτου ομοιάζει προς την ψυχήν του Αμλετ, την οποίαν όλοι ερμηνεύουν κατά διαφορετικόν τρόπον. Βλ. Spengler Heraklit: Reden und Aufsatye. Munchen 1938.
93. Ο Κλεάνθης εγεννήθη εις την Ασσον της Λυδίας το 331. Εγένετο μαθητής του Ζήνωνος του Κιτιέως (336-264 πΧ) και έζη εις τας Αθήνας εν πλήρει πτωχεία, εργαζόμενος χειρονακτικώς και σπουδάζων φιλοσοφίαν. Διεδέχθη τον Ζήνωνα εις την Στοάν, εις την οποίαν εδίδαξεν από το 263 έως το 232. Μαθηταί του υπήρξαν ο Χρύσιππος (281208 πΧ) και ο Αντίγονος ο ΙΙ. Εγραψεν περί τα 50 έργα εκ των οποίων ολίγα μόνον αποσπάσματα διεσώθησαν από τον Διογένη τον Λαέρτιον και τον Στοβαίον. Το γνωστότερον και σημαντικότερον ίσως έργον του είναι ο «Ύμνος προς τον Δία», έχον σαφώς μονοθεϊστικόν χαρακτήρα και φέρον βαθέως εκπεφρασμένον τον Ηρακλείτιον σrοχασμόν. Ο Κλεάνθης απέθανεν εξ αυτοεπιβληθείσης στερήσεως τροφής το 232 π Χ εις ηλικίαν 99 ετών.
94. Τοίον έχεις υποεργόν ανικήτοις ενί χερσίν αμφήκη, πυρόεντα, αιειζώονται κεραυνόν Τού γάρ υπό πληγή φύσεως πάντ' ερρίγασιν, ω σύ κατευθύνεις κοινόν λόγον, ός διά πάντων Φοιτά, μιγνύμενος μεγάλοις μικροίς τε φάεσι. Κλεάνθης απόσπ. 537, 3-9 Arnim. Στοβ. Ι 12,25.Βλ. Επίσης Lοng ΑΑ: Stoic studies. Cambridge University Press 1996.
95. Ο Επίκτητος εγεννήθη εις την Ιερόπολιν της Φρυγίας το 55. Εις την Ρώμην υπηρέτησεν ως δούλος του Επαφροδίτου, ο οποίος ήτο γνωστός διά την σκληρότητα του. Το 89 μ.Χ. μετέβη εις την Νικόπολιν της Ηπείρου ένθα εδίδαξεν φιλοσοφίαν. Υπήρξεν κατά τον Αρριανόν εξαίρετος διδάσκαλος ικανός να εμπνεύση τους μαθητάς του και να τους καταδείξη την αξίαν του εναρέτου βίου. Αι «Διατριβαί» του, αι οποίαι μας παρεδόθησαν υπό του Αρριανού εις οκτώ βιβλία, εκ των οποίων τα τέσσαρα διεσώθησαν και το «Εγχειρίδιον», το οποίον αποτελεί την σύνοψιν της διδασκαλίας του είναι τα μόνα έργα του, τα οποίαι σήμερον έχομεν. Το ύφος του λόγου του εξετιμήθη ιδιαιτέρως υπό του Ωριγένους, ο οποίος το χαρακτηρίζει ως υπέρτερον του ύφους του Πλάτωνος. Απέθανεν το 135μΧ, αφήσας βαθείαν απήχησιν διά το έργον του και την σεμνότητα και λιτότητα της ζωής του.
96. Επικτήτου Εγχειρίδιον c 15 Βl. Epicteti Dissertationes ab Arriani digestae Η. Schenkl, Stutgardiae aed.Teubneri 1965.
97. Ο Μάρκος Αυρήλιος Αντωνίνος, Ρωμαίος Αυτοκράτωρ εγεννήθη εις την Ρώμην το 121 μ.Χ., 'Ητο Υιός του Annius Verus και υιοθετήθη υπό του θείου του Αντωνίνου του Ευσεβούς, τον οποίον είχεν υιοθετήση ο Αδριανός. Διεδέχθη εις την Αυτοκρατορικήν αρχήν τον Αντωνίνον τον Ευσεβή τον Μάρτιον του 161. Εσπούδασεν φιλοσοφίαν από της ηλικίας των ένδεκα ετών. Μεταξύ των διδασκάλων του ήτο και ο Σέξτος εκ Χαιρωνείας, εγγονός του Πλουτάρχου. Ησχολήθη μετά της φιλοσοφίας, ως Στωϊκός καθ' όλην την διάρκειαν της ζωής του, η οποία διήλθεν εν μέσω πολέμων μετά των Πάρθων και κυρίως μετά των Γερμανικών λαών της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης, υπό των οποίων απηλείτο η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, κατά τους χρόνους της εξουσίας του. Έζησεν λιτήν και αυστηράν ζωήν, συμφώνως προς τας αρχάς των στωϊκών. Εδίωξεν ανερμηνεύτως τον Χριστιανισμόν και κατά την διάρκειαν των διωγμών του εμαρτύρησεν ο Πολύκαρπος Σμύρνης. Απέθανεν εντός της στρατιωτικής του σκηνής, μακράν της Ρώμης τον Μάρτιον του 180 εις ηλικίαν πεντήκοντα εννέα ετών. Το έργον του «Των εις εαυτόν» εγράφη κυρίως κατά την διάρκειαν των συνεχών εκστρατιών του. Τούτο παρά την εναρμόνισιν του προς τας αρχάς της στωϊκής διδασκαλίας, φέρει σαφή την σφραγίδα της αδρότητος της ρωμαϊκής σκέψεως και στερείται του λεκτικού κάλλους και της στοχαστικής λεπτότητος και ακριβείας των φιλοσοφικών συγγραμμάτων των Ελλήνων. Η πρώτη έκδοσις του εν λόγω έργου εγένετο εις Ζυρίχην υπό του Xylander το 1558. Εκδοσιν αυτού μεταξύ των άλλων επραγματποίησεν και ο Αδαμάντιος Κοραής εις Παρισίους το 1816.
98. Βλέπε Μάρκου Αυρηλίου των εις Εαυτόν ΙΙ 17, ΙΙΙ 3, ΙV 3, 43, 46, V 10, 13,15, 23, 33, VI 4, 15, 17, 42, 47, VII 19, 25,VIII 3, ΙΧ 19, 28, Χ 7, ΧΙ 1, 26. Κατά την έκδοσιν Loeb Classical Library Harvard University Press Cambridge Mass 1970.
99. Βλ. «Αλέξανδρος και Φάϊος και Πομπήιος, τί πρός Διογένη και Ηράκλειτον και Σωκράτην; οι μέν γάρ είδον τα πράγματα και τάς αιτίας και τάς ύλας, και τα ηγεμονικά ήν αυτών αυτά, εκεί δε όσον πρόνοια και δουλεία πόσων». Μάρκου Αυρηλίου των εις Εαυτόν VIII 3.
100. Βλ. Mates 8: Stoic logic. University of California Rress 1961.
101. Ο Ιππόλυτος κατατάσσεται εις τους αντιαιρετικούς συγγραφείς, διατελέσας, κατά Φώτιον, μαθητής του Ειρηναίου. Είναι είς εκ των πολυγραφοτέρων συγγραφέων της αρχαίας Εκκλησίας, τα συγγράμματα του οποίου εγράφησαν μεταξύ των ετών 200 και 235, διακρινόμενα εις πολεμικά, ερμηνευτικά και χρονογραφικά. περιλαμβανόμενα εις Migne PG 10,261 κ.ε και 16,3008-3454.Ο Ιππόλυτος ήλθεν εις αντίθεσιν μετά του Καλλίστου και το 218 εκηρύχθη υπό των αποδεχομένων τας απόψεις του σχισματικός επίσκοπος Ρώμης. Το 235 κατά τον διωγμόν του Μαξιμίνου του Θρακός εξωρίσθη μετά του επισκόπου Ποντιανού εις την νήσον Σαρδικήν, ένθα απέθανεν εκ των πολλών κακουχιών. Εις τον Ηράκλειτον αναφέρεται αρχικώς εις το έργον του «Του κατά πασών αιρέσεων ελέγχου βίβλος πρώτη» λέγων «Ηράκλειτος δε φυσικός φιλόσοφος, ο Εφέσιος, τα πάντα έκλαιεν άγνοιαν του παντός βίου καταγιγνώσκων και πάντων ανθρώπων ελεών δε των θνητών βίον αυτόν μεν γάρ έφασκεν τα πάντα ειδέναι, τους δε άλλους ανθρώπους ουδέν και αυτός δε σχεδόν σύμφωνα τω εμπεδοκλεί εφθέγξατο, στάσιν και φιλίαν φήσας των απάντων αρχήν είναι και πύρ νοερόν τον θεόν συμφέρεσθαί τε τα πάντα αλλήλοις και ούχ εστάναι». ΒΕΠΕΣ, Τόμος 5, Αθήναι 1955, σελ. 202,40. Το έργον του Ιππολύτου αποτελεί ουσιώδη πηγήν διά τας θέσεις του Ηρακλείτου και την ευρυτέραν θεώρησιν αυτών. Κατά τον Macchioro ο Ιππόλυτος θα πρέπη να είχεν υπ' όψιν τοι όλο το πρωτότυπον έργον του Ηρακλείτου. Βλέπε Macchioro V: Eraclito; Nuovi studii sull' Orfismo. Bari 1922.
102. Οι «Πατροπασχίται ή τροπικοί» ανήκον, κατ' ουσίαν, εις τους «Μοναρχιανούς» (ονομασθέντες ούτω υπό του Τερτυλλιανού) εις τα πλαίσια των οποίων περιελαμβάνοντο και οι «Υιοθετισταί», εκπρόσωπος των οποίων ήτο o Θεόδοτος ο Σκητεύς και κυρίως ό Παύλος ο Σαμοσατεύς, επίσκοπος Ανιοχείας, ο οποίος κατεδικάσθη εις την σύνοδον της Αντιοχίας το 268. Βλ. Στεφανίδου Β: Εκκλησιαστική Ιστορία. Τετάρτη 'Εκδοσις, Αστήρ, Αθήναι 1978, σελ.166-172.
103. Ο Νοητός εκ Σμύρνης εταύτιζεν το Υιόν προς τον Πατέρα και υπεστήριζεν ότι ο Πατήρ εγεννήθη, έπαθεν επί του σταυρού και απέθανεν. 0 Ιππόλυτος αναφέρει επιγραμματικώς. «Ούτος φυσιωθείς είς επηρμένον ήχθη, οιήσει πνεύματος αλλοτρίου επαχθείς. Έφη τον Χριστόν αυτόν είναι τον Πατέρα, και αυτόν τον Πατέρα, γεγεννήσθαι και πεπονθέναι και αποτεθνηκέναι». ΒΕΠΕΣ Τόμος 6, Αθήναι 1956, σελ. 11,5-7. 0 Ιππόλυτος επίστευεν ότι αι απόψεις του Ηρακλείτου απετέλουν το θεωρητικόν υπόβαθρον των αιρετικών δοξασιών του Νοητού διότι ούτος επίστευεν ότι παν διαιρετόν είναι συγχρόνως και αδιαίρετον, παν γεννητόν είναι και αγέννητον και παν θνητόν είναι και αθάνατον και ότι ο πατήρ πάντων των γεγονότων είναι γεννητός και αγέννητος. Επί των ανωτέρω απόψεων στηριζόμενος ο Νοητός εταύτιζεν τον Πατέρα προς τον Υιόν και εισήγαγεν ούτω την αίρεσιν του πατροπασχιτισμού. Κατά τον Ιππόλυτον ο Νοητός δεν ήτο πλέον μαθητής του Κυρίου αλλά του Ηρακλείου (ούκ όντα Χριστού αλλά Ηρακλείτου μαθητήν). βλ. Τού κατά πασών αιρέσεων ελέγχου Βιβλίον Θ ΒΕΠΕΣ Τόμος 5, Αθήναι 1955, σελ. 347, 10-13 και 348, 33.
104. Ο Ιουστίνος γεννηθείς κατά τας αρχάς του δευτέρου αιώνος εις την αρχαίαν Συχέμ, η οποία εις την εποχήν του εκαλείτο Φλαουία, εσπούδασεν αρχικώς φιλοσοφίαν και εγένετο ακολούθως χριστιανός περί το 130 εις την Εφεσον ή εις την Καισάρειαν της Παλαιστίνης. Μεταβάς εις την Ρώμην εδίδασκεν τον Χριστιανισμόν, μαρτυρίσας επί Μάρκου Αυρηλίου περί το 165. Υπήρξεν πολυγραφότατος, αλλά εκ των συγγραμμάτων του πολλά απωλέσθησαν. Εσώθησαν μόνον δύο απολογίαι και ο διάλογος προς Τρύφωνα. Το μαρτυρολόγιον αυτού αναφέρεται εν Migne PG 6,1565-1572.
105. Ιουστίνου Μάρτυρος Απολογία Α' ΒΕΠΕΣ. Τόμος 3ος, Αθήναι 1955. σελ.186.3 Η απολογία αύτη απευθύνετο προς τον αυτοκράτορα Αντωνίνον, τον υιόν του καίσαρα Μάρκον Αυρήλιον και τον εισποιητόν υιόν του Λούκιον, καθώς και προς την σύγκλητον και τον ρωμαϊκόν δήμον.
106. Ιουστίνου Μάρτυρος Απολογία Β' ΒΕΠΕΣ. Τόμος 3ος, Αθήναι 1955. σελ. 204.23 Η απολογία αύτη απευθύνετο προς τον ρωμαϊκόν δήμον.
107. Ο Τατιανός εγεννήθη εις την «των Ασσυρίων Γην» εκ Σύρων γονέων. Εδιδάχθη φιλοσοφίαν και ταξιδεύσας εις διαφόρους χώρας μετέβη τελικώς εις την Ρώμην, ένθα ησπάσθη τον Χριστιανισμόν, χρηματίσας μαθητής του Ιουστίνου. Μετά τον θάνατον του Ιουστίνου επανήλθεν εις την Ανατολήν ήτοι εις την Συρίαν και την Μεσοποταμίαν, ένθα αφ' ενός μεν επηρεάσθη από τας γνωστικάς διδασκαλίας του Ουαλεντίνου, αφ' ετέρου δε ησπάσθη τας αρχάς των Εγκρατιτών, τας οποίας ήρχισεν να τηρή και να διαδίδη. Εκ των πολλών συγγραμμάτων του Τατιανού διεσώθη έν απολογητικόν υπό τον τίτλον «Προς Έλληνας», εις το οποίον μετ' εμπαθείας ακρίτως και δυσνοήτως κατακρίνει τους Έλληνας φιλοσόφους, τους οποίους προσπαθεί να απεκδύση πάσης αξίας. Το έργον του περιλαμβάνεται εις την Πατρολογίαν του Migne PG 6,804-889.
108. Τατιανού προς Έλληνας, ΒΕΠΕΣ Τόμος 4, σελ 243,29.
109. Ο Τίτος Φλάβιος Κλήμης εγεννήθη περί το 150 εξ εθνικών γονέων. Εγένετο χριστιανός και επεσκέφθη πολλάς χώρας διά να γνωρίση πληρέστερον τον Χριστιανισμόν. Ο σημαντικότερος διδάσκαλος του υπήρξεν εν Αλεξανδρεία ο Πάνταινος εις την κατηχητικήν σχολήν του οποίου ηργάσθη, μετά τον θάνατον αυτού, ως διδάσκαλος. Εγένετο πρεσβύτερος εις την Εκκλησίαν της Αλεξανδρείας, απελθών εξ αυτής, υπό την απειλήν του διωγμού του Σεπτιμίου Σεβήρου. Απέθανεν μετά το 211. Υπήρξεν πολυγραφώτατος. Εκ του εκτενούς έργου του διεσώθησαν o «Λόγος προτρεπτικός προς 'Έλληνας», «ο Παιδαγωγός» και «οι Στρωματείς» καθώς και μία ομιλία, υπό τον τίτλον «Τις ο σωζόμενος πλούσιος». Τα έργα του περιλαμβάνονται εις την Πατρολογίαν του Migne PG 8,9.
110. Κλήμεντος Αλεξανδρέως Προτρεπτικός προς Έλληνας IV ΒΕΠΕΣ Τόμος 7, σελ. 42, 38
111. Κλήμεντος Αλεξανδρέως Στρωματείς Α XV ΒΕΠΕΣ Τόμος 7, σελ. 261, 30
112. Κλήμεντος Αλεξανδρέως Παιδαγωγός Γ ΒΕΠΕΣ Τόμος 7, σελ.190,13.Πρβλ. Φιλιπ.2, 7
113. Βλ. St.Augustine's: Confessions Vol Ι&ÉΙ. Transl. W. Watts Loeb Classical Library, Cambridge, Mass. Harvard University press 1977.
114. Η διαλεκτική κατά τον Hegel διακρίνεται εις (α) την εξωτερικήν διαλεκτικήν, η οποία περιελίσσεται των αντικειμένων αλλά δεν φθάνει εις την ουσίαν των πραγμάτων, (β) εις την εσωτερικήν διαλεκτικήν των εννοιών, η οποία φέρει υποκειμενικόν χαρακτήρα και (γ) εις την αντικειμενικήν διαλεκτικήν του Ηρακλείτου. Βλέπε Hegel GWF: Lectures οn the History of Rhilosophy ed.Hoffmeister, 1940.
115. Ο Hegel προσεπάθησεν να εισαγάγη φιλοσοφικόν σύστημα, διά του οποίου θα ηδύνατο να αντικειμενοποιηθή το φιλοσοφικώς σκέπτεσθαι. Διά της τριτής του θέσεως, ήτοι θέσις-αντίθεσις-σύνθεσις,η οποία έχει εμφανή Ηρακλείτιον προέλευσιν, προσεπάθη να δημιουργήση μίαν ενότητα μεταξύ θέσεως και αντιθέσεως, διά της δημιουργίας μίας νέας θέσεως, η οποία προκύπτει εκ της συνθέσεως. Κατά τον Hegel, η αλήθεια προέρχεται εκ της λογικής. O Kierkegaard ήτο εκ διαμέτρου αντίθετος προς την συστηματικότητα της σκέψεως του Hegel, διισχυριζόμενος, ότι διά της ανωτέρω τριτής θέσεως ουδέποτε είναι δυνατόν να ανευρεθή η αλήθεια, αλλά θα κατασκευάζεται έν σχήμα αληθοφανές, το οποίον όμως στερείται της όντως αληθείας. Εις την βίωσιν της χριστιανικής πίστεως, ο Hegel δίδει ιδιαιτέραν έμφασιν εις την έννοιαν της κοινότητος και ουχί των επί μέρους προσώπων. Διά τον Kierkegaard τούτο ήτο ακατανόητον, διότι εις την σκέψιν του είχεν τεραστίαν διάστασιν η έννοια του προσώπου και επίστευεν βαθέως ότι κεφαλαιώδη ρόλον διαδραματίζει εις την εσωτερικήν ζωήν του ατόμου, η προσωπική θέσις αυτού ενώπιον του Θεού.
116. Βλέπε επ' αυτού μεταξύ των άλλων και την εργασίαν Μπαλογιάννης Σ: Ο Σωκράτης κατά τον Kierkegaard. Αρχεία Ελληνικής Ιατρικής 1994; 11: 349-259.
117. Βλ. Διά ευρυτέραν ανάλυσιν την εργασίαν Μπαλογιάννης Σ: Τα βιώματα της ψυχής εις τον φιλοσοφικόν στοχασμόν του Sοren Kierkegaard. Κύριλλος Αλεξανδρείας 1999, σελ. 309-352.
118. Η αξία της εμπειρίας εις την αναζήτησιν της αληθείας υπογραμμίζεται παραστατικώς υπό του Kierkegaard εις την αλληγορικήν περιγραφήν της θυέλης «Ας θεωρήσωμεν ένα πλοίαρχον, ο οποίος διεκρίθη εις όλας τας εξετάσεις, τας οποίας έδωσεν εις την σχολήν του διά να λάβη το πτυχίον του, αλλά ουδέποτε αντιμετώπισεν μέχρι τότε την θάλασσαν. Φαντασθείτε αυτόν εις την ώραν της θυέλλης. Γνωρίζει όλα όσα θά πρέπη να πράξη. Αλλά δεν εγνώριζεν προηγουμένως πόσον φοβερά είναι τα κύματα και πόσον βαρύς ο σκοτεινός ουρανός της νυκτός, χωρίς τους αστέρας. Δεν εγνώριζεν πόσον αδύναμος θα αισθάνεται όταν το πηδάλιον του πλοίου φεύγει από τας χείρας του και το πλοίον γίνεται παίγνιον των κυμάτων. Δεν εγνώριζεν πόσον το αίμα θα σφύζη εις την κεφαλήν του όταν θα προσεπάθη να υπολογήση την πορείαν του πλοίου μέσα εις αυτάς τας συνθήκας. Εν κατακλείδι δεν θα εγνώριζεν διά όλας τας διεργασίας, αι οποίαι θα εγένοντο εις την σκέψιν του, όταν θα προσεπάθη εναγωνίως να κινητοποιήση τας γνώσεις του εις μίαν τόσον δύσκολον στιγμήν» (Από τας σκέψεις εις τας κρισίμους καταστάσεις της ανθρωπίνης ζωής.)
119. Διά τον Hegel έγραφεν εις το ημερολόγιον του «Εάν ο Hegel είχεν συγγράψει ολόκληρον την Λογικήν του και ανέφερεν εις τον πρόλογον, ότι το όλον έργον ήτο απλώς μία προσπάθεια του σκεπτομένου ανθρώπου, αποφεύγων εκ παραλλήλου ωρισμένα στοιχεία εις διαφόρους θέσεις του έργου του, θα ήτο αναμφιβόλως ο μεγαλύτερος στοχαστής των αιώνων. Αλλά όπως είναι σήμερον καθίσταται κωμικός» Ημερολόγιον 44 V Α 44.
120. Ο Nietsche εκφράζει εν γένει τον θαυμασμόν του διά τους Έλληνας φιλοσόφους λέγων επιγραμματικώς «Οι Έλληνες εισήγαγον τα αρχέτυπα του φιλοσοφικού στοχασμού. Μετά από εκείνους δεν προσετέθη ουδεμία ουσιαστική συμβολή επί της φιλοσοφίας» ΒΙ. Nietsche F: Filosophie im tragischen Zeitalter der Griechen Ed.M.Cowan, Chicago 1962, p. 31.
121. Ο Heidegger (1889-1976) υπήρξεν εκ των μεγαλυτέρων φιλοσόφων του εικοστού αιώνος, είς εκ των θεμελιωτών της υπαρξιακής φαινομενολογίας. Εγεννήθη εις Messkirch, εσπούδασεν Καθολικήν θεολογίαν και εν συνεχεία φιλοσοφίαν εις το Πανεπιστήμιον του Freiburg, ως μαθητής του Edmund Husserl. Ήδη από το 1910 ήρχισεν να δημοσιεύη άρθρα εις το Der Akademiker Επηρεάσθη τα μέγιστα εις την διαμόρφωσιν των φιλοσοφικών δοξασιών του τόσον από τους Husserl και Nietsche όσον και από τον Kierkegaard. Υπήρξεν λάτρης του Ελληνικού πνεύματος και αι αναφοραί του εις το έργον των Ελλήνων φιλοσόφων είναι πολυάριθμοι εις όλα του τα έργα. Το συγγραφικόν του έργον είναι τεράστιον. Το πλέον σημαντικόν εκ των έργων του διά του οποίου διαγράφεται όλον το φιλοσοφικόν του περίγραμμα είναι το ·.Είναι και Χρόνος» (Sein und Zeit Tubigen, (16 ed) Μax Niemeyer Verlag 1986). Το 1967 ετιμήθη υπό της Ακαδημίας Αθηνών εις την οποίαν εις τας 4 Απριλίου έδωσεν διάλεξιν υπό τον τίτλον «Die Herkunft der Kunst und die Bestimmung des Denkens». Απέθανεν εις Messkirch εις τας 28 Μαϊου του 1976.
122. Το αποσπ. DK 22 Β1 αναφέρεται εις το «Είναι και Χρόνος» εις την σελ. 262 και εις τα «Σεμινάρια του Ηρακλείτου» σελ. 7. Το αποσπ. DK 22 Β16 αναφέρεται εις τα «Σεμινάρια του Ηρακλείτου» σελ. 72. Το αποσπ. DΚ22 Β48, αναφέρεται εις τα «Σεμινάρια του Ηρακλείτου» σελ. 159 και εις αυτό ανεφέρθη και εις τας διαλέξεις του επί του Παρμενίδου. Το απόσπ. DK 22 Β52 αναφέρεται εις το έργον του «Αρχαί της Λογικής» σελ. 113. Το απόσπ. DK 22 Β50 αναφέρεται εις τα «Σεμινάρια του Ηρακλείτου» σελ.8 και εις τας διαλέξεις, τας οποίας έδωσεν το 1944 υπό το θέμα «Λόγος».Το αποσπ. DK 22 Β123 αναφέρεται εις το έργον του «Αρχαί της Λογικής» εις την σελ. 64.
123. Βλ. Heidegger Μ: Sein und Zeit, Tubigen, (16 ed) Μax Niemeyer Verlag 1986 επίσης την εύστοχον και διεξοδικήν ανάλυσιν του Biemel, W Trans. J.L. Mehta. Μartin Heidegger: Αn Illustrated Study. New York: Harcourt, Brace, Joνanovich. 1976.
124. Απόσπ. DK 22 Β50 Ιππόλυτος, Έλεγχος ΙΧ 9. Πρβλ. αποσπ. 32.
125. Πρβλ. Ιωαν. 1,1-4. Ωριγένους, Εις Ιωάννην 1 ΒΕΠΕΣ 12, 335-336. Μ. Αθανασίου, Περί Διονυσίου Αλεξανδρείας 2.PG 25 481ΑΒ.
126. Russel Β: Οι Προσωκρατικοί. Μετ. Α. Χουρμουζίου. Εκδ. Αρσενίδη, Αθήναι.
127. Αποσπ DK 22 Β20, 30, 36. 128.
128. Αποσπ. DΚ 22 Β40, 106.
129. Αποσπ. DK22 Β 14, 15 Κλήμης, Προτρεπτικός 22. Αποσπ. DK 22 Β5, Αριστόκριτος Θεοσοφία 68, Ωριγένης, Κατά Κέλσου VII 62.
130. Ο Sοren Kierkegaard από τα πρώτα ήδη στάδια της φιλοσοφικής του πορείας αντετάχθη εις το πνεύμα του ορθολογισμού, το οποίον μετά τον Καρτέσιον υπεγραμμίζετο εκδήλως υπό του Hegel. Η αντίληψις, ότι η ανθρωπίνη λογική είναι δυνατόν να προσεγγίση την αλήθειαν και ότι η αλήθεια και το απόλυτον είναι τόσον προσιτά εις την ανθρωπίνην σκέψιν, απερρίπτετο και απεκρούετο υπό του Δανού φιλοσόφου, ο οποίος επίστευεν ότι ο άνθρωπος δεν είναι απλώς ο αντικειμενικός παρατηρητής της αληθείας, την οποίαν δύναται να βιώση διά της λογικής του, αλλά η ζώσα ύπαρξις, η οποία διά μέσου του υποκειμενικού αγώνος και της διηνεκούς εναγωνίου προσωπικής προσπαθείας, δύναται να βιώση υπαρξιακώς την αλήθειαν. Εις τον φιλοσοφικόν στοχασμόν του Kierkegaard υφίσταται σαφής διαφορά μεταξύ αυθεντικού κόσμου, ο οποίος είναι ο κόσμος της εσωτερικής πραγματικότητος του ανθρώπου, ήτοι ο κόσμος του έσω ανθρώπου, και του μη αυθεντικού κόσμου, o οποίος είναι ο εξωτερικός κόσμος, ο κόσμος της μεταβλητότητος και των μεταβαλλομένων ισορροπιών, εντός του οποίου ο άνθρωπος χάνει την ταυτότητα και την αυθεντικότητα του. Βλ. εκ παραλλήλου την εργασίαν του Ammundsen V: Sοren Kierkegaards Ungdomhans Slaeg og hans religiose Udvikling. Kοbenhavn 1912. και την του Gouwens D: Kierkegaard as Religious Thinker: Passions, Virtues and praxis, Cambridge University press, Cambridge 1996.
131. Μπαλογιάννης Σ: Η μελαγχολία του Kierkegaard εις την ζωήν και το έργον του. Γρηγόριος Παλαμάς 1988; 81: 303-351.
132. Διογένης Λαέρτιος ΙΧ 1-17.
133. Βλέπε τον κάτωθι διάλογον εις το έργον του Λουκιανού Βίων Πράσις, 14. Ηράκλειτος: Εγώ δε κέλομαι πάσιν ηβηδόν οιμώζειν, τοίσι ωνεομένοισι και τοίσιν ουκ ωνεομένοισιν. Λουκιανός: Τουτοί το κακόν ου πόρρω μελαγχολίας εστίν.
134. Η επιγραφή αύτη αναφέρεται προφανώς εις το άγαλμα του Ηρακλείτου, το ανηρτημένον εις το περίφημον δημόσιον γυμνάσιον του επικαλουμένου Ζευξίππου. Βλέπε Χριστοδώρου 'Εκφρασις: Anthologia Graeca ad Palatini Codicis Tomus Ι, Lipsiae. ex officina Car.Tauchnitii 1819.
135. Είναι ενδεικτικόν της απόψεως, ότι εις την ευρυτέραν συνείδησιν ο Ηράκλειτος φέρεται ως μελαγχολικός, το γεγονός ότι ο Alexis Pierron το 1850, γράφων την Ιστορίαν της Ελληνικής Λογοτεχνίας αναφέρει διά τον Ηράκλειτον τα κάτωθι: «Cet ennemi de toutes les opinions recue, cet contradicteur de tous les systemes, cet sceptique plein de melancolie...». Βλ. Pierron Α: Histoire de la Litterature Grecque: Septieme Edition, Hachette, Paris 1875 σελ. 231.
136. Διογένης Λαέρτιος ΙΧ,1.
137. Η φυγή εκ του κόσμου και η άσκησις της ησυχίας αποτελούν την ευθυτέραν οδόν προς την απάθειαν. Βλ. Μάρκον τον Ασκητήν, υπογραμμίζοντα «Ησυχία, των κακών αποκοπή, εάν δε και τας τέσσαρας αρετάς επί προσευχήν προσλαμβάνηται, βοήθημα συντομώτερον ουδέν αυτής πρός απάθειαν». Περί νόμου Πνευματικού, Κεφάλαια Σ', λ', Φιλοκαλία Α',σελ.111.
138. Διογένης Λαέρτιος ΙΧ,3
139. Αποσπ. DK 22 Β126 Τζέτζης σχολ. εις εξήγησιν ΙΙ, σελ.126. Herm.
140. Αποσπ. DK 22 Β 62 Ιππόλυτος Έλεγχος ΙΧ 10 Βλ. Κυρίλλου Αλεξανδρείας: «Ου γάρ ετέρως διαφυγείν την φθοράν, την εικόνα του χοϊκού τούς φορέσαντες, ει μή της εικόνος της επουρανίου, διά του κεκλήσθαι πρός υιοθεσίαν, το κάλλος ημίν ενεσημάνθη». PG. 73,153.
141. Αποσπ. DΚ22 Β44. Διογένης Λαέρτιος ΙΧ,2. 142. Διογένης Λαέρτιος ΙΧ,3.
142. 16.Κλήμης Παιδαγωγός ΙΙ,99.
143. Βλ. Δ.Τσάμη, Φιλοθέου Κόκκινου, Βίος Αγίου Σάβα του Νέου. ΕΕΘΣΠΘ, Θεσσαλονίκη 1988, 25, στιχ. 20-30, 54 στιχ. 5-6, Πρβλ. Λεοντίου Νεαπόλεως, Βίος Συμεών του Σαλού, 77, στ,1δ, PG 93, 1074D.
144. Βλ. Γρηγορίου του Θεολόγου, όγος 15,3 P.G. 35, 913C.
145. Βλ. Μπαλογιάννης Σ: Η διά Χριστόν σαλότης: Μαρτυρία και Μαρτύριον. Γρηγόριος ο Παλαμάς 1992; 75: 959965.Του ιδίου: Το μαρτύριον της σαλότητος: αναφορά εις τον Αγιον Συμεώνα τον διά Χριστόν σαλόν» εις τον τόμον «Η μήτηρ ημών Εκκλησία» Θεσσαλονίκη 1994, σελ. 321460.
146. Ημερολόγιον ΙΙ Α,755 (1838).

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Μ. Αθανασίου, Περί Διονυσίου Αλαξανδρείας 2. Migne J.P. Patrologia Graeca, 25 481ΑΒ Paris 1857-1866.
Ammundsen V: Sοren Kierkegaards Ungdomhans Slaeg og hans religiose Udvikling. Kobenhavn 1912. Αξελού Κ: Ο Ηράκλειτος και η Φιλοσοφία. Εξάντας, Αθήναι 1974.
St. Augustine's: Confessions Vol Ι&ÉΙ. Transl. W. Watts Loeb Classical Library, Cambridge, Mass. Harvard University press 1977.
Biemel, W: Martin Heidegger: Αn Illustrated Study Trans. J.L. Mehta. New York: Harcourt, Brace, Jovanovich. 1976.
Callahan JF:Augustine and the Greek Philosophers. The Saint Augustine Lecture series. R. Russel (Ed) Villanoνa University Press 1967.
Comford FM: From religion to philosophy: Α study in the origins of western speculation. Princeton NJ, Princeton University press 1991.
Cooper L: The Greek genius and its influence Ithaca, New York, Cornell University Press 1952.
Γρηγορίου του Παλαμά: Υπέρ Ησυχαζόντων, εκδ. Π. Χρήστου. Τομ. Α' Θεσσαλονίκη 1962.
Gouwens D: Kierkegaard as Religious Thinker: Passions, Virtues and praxis, Cambridge University press, Cambridge 1996.
Diels Η: Die Fragmente der Vorsokratiker.Berlin 1934. Diels Η, Kranz W, Die Fragmente der Vorsokratiker, Berlin: Weidmannsche Verlags-buchhandlung,1951.
Διογένους Λαερτίου: Βίοι και γνώμαι των εν Φιλοσοφία Ευδοκιμησάντων. R.D. Hicks. Vol. 2. Loeb Classical Library, Harvard University Press Cambridge, Mass. 1959.
Ειρηναίου Λουγδούνου: 'Ελεγχος και ανατροπή της ψευδωνύμου γνώσεως. Migne J.P. Patrologia Graeca, 7 437-1224, Paris 1857-1866.
Επικτήτου: Εγχειρίδιον Εις. Epicteti Dissertationes ab Arriani digestae Η. Schenkl, Stutgardiae aed. Teubneri 1965.
Επιφανείου Κύπρου: Κατά αιρέσεων Migne J.P. Patrologia Graeca, 41, Paris 1857-1866.
Frede Μ: Essays in ancient philosophy. Clarendon Press. Oxford 1987
Gross J: La divinization du chretien d apres les Peres grecs; contribution historique a la doctrine de la grace: Paris 1938.
Guthrie W: Α history of Greek Philosophy Vol. 1, Cambridge, Cambridge University Press 1962.
Hegel GWF: Vorlesungen uber die Geschichte der Philosophie, ΙΙΙ, Werke XV, ed. Philipp Marheineke. Berlin 1832-1845.
Hegel GWF: Phaenomenologie des Geistes, Werke ΙΙ, Berlin 1832-1845.
Hegel GWF: Lectures οη the History of Philosophy ed. Hoffmeister 1940.
Heidegger Μ: Einfuhrung in die Metaphysik, Tubingen: Μax Niemeyer Verlag, 1953.
Heidegger Μ: Sein und Zeit Tubigen, (16 ed) Μax Niemeyer Verlag 1986
Heidegger Μ: Plato's Doctrine of Truth, tr. John Barlow, Philosophy in the Twentieth Century, Vol. ΙΙΙ, eds. William Barret and Henry D. Aiken. New York: Harper & Row, 1971.
Heidegger Martin: Early Greek Thinking, trs. David Farrell Krell and Frank Α. Capuzzi, San Francisco: Harper & Row, Publishers, Inc., 1975; 1984.
Θεοδώρου Στουδίτου, Εγκώμιον εις τον μέγαν Ιωάννην τον απόστολον και ευαγγελιστήν του Χριστού. Migne J.P. Patrologia Graeca, 99, 771-788, Paris 1857-1866.
Ιουστίνος Απολογία Α και Β. Βιβλιοθήκη Ελλήνων Πατέρων και Εκκλησιαστικών Συγγραφέων. Εκδ. Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος. Τόμος 5ος, Αθήναι 1955.
Ιππόλυτος Ρώμης: Του κατά πασών αιρέσεων ελέγχου βίβλος πρώτη. Βιβλιοθήκη Ελλήνων Πατέρων και Εκκλησιαστικών Συγγραφέων. Εκδ. Αποστολικής Διακονίας της Ελλάδος. Τόμος 5ος, Αθήναι 1955.
Ιππόλυτος Ρώμης: Του κατά πασών αιρέσεων Βιβλίον Θ'. Βιβλιοθήκη Ελλήνων Πατέρων και Εκκλησιαστικών Συγγραφέων. Εκδ. Αποστολικής Διακονίας της Ελλάδος. Τόμος 5ος, Αθήναι 1955.
Ιππόλυτος Ρώμης: Εις την αίρεσιν Νοητού τινος. Βιβλιοθήκη Ελλήνων Πατέρων και Εκκλησιαστικών Συγγραφέων. Εκδ. Αποστολικής Διακονίας της Ελλάδος. Τόμος 6ος, Αθήναι 1956.
Ibsen: Peer Gynt, Trans Christopher Fry. Oxford University Press, London 1970
Kahn C: The art and thought of Heraclitus, Cambridge 1979.
Kierkegaard Soren: Vaerker Ι Udvalds. Udg. af FJ Bileskov Jansen. Krabenhavn 1950.
Kierkegaard Soren: Journals and Papers. 6 νοΙ. Transl. Howard V. Hong and Edna H. Hong assisted by Gregor Malantschuk. Bloomington, Indiana University Press, 1967.
Kierkegaard Soren: Concluding Unscientific Postscript. Princeton University Press 1944.
Kierkegaard Soren, The concept of dread. Τransl. W. Lοwry, Ν. Jersey, Princton Univ. Press, 1973.
Kirk GS: Natural changes in Heraclitus. Mind 1951; 60:3542.
Kirk GS: Heraclitus: The cosmic fragments Cambridge 1954
Kirk G.S, Raven J.E, Schofield Μ:Οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι Μεταφρ. Δ. Κούρτοβικ. Μορφωτικόν Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης Αθήναι 1990.
Kirk G.S, Raven J.E, Schofield Μ: The Presocratic Philosophers: Α critical History with a selection of texts. Second Edition, Cambridge University press 1995.
Κλεάνθης: Ύμνος εις τον Δία Εις Stobaeus Ι, 537 Stoicorum Veterum Fragmenta Η. von Arnim, Stuttgart 1903-5.
Κλήμης ο Αλεξανδρεύς: Βιβλιοθήκη Ελλήνων Πατέρων και Εκκλησιαστικών Συγγραφέων. Έκδ. Αποστολικής Εκκλησίας της Ελλάδος. Τόμος 7ος, Αθήναι 1956.
Κυρίλλου Αλεξανδρείας: Migne J.P. Patrologia Graeca, 73,153 Paris 1857-1866.
Λεοντίου Νεαπόλεως: Βίος Συμεών του Σαλoύ, Migne J.P. Patrologia Graeca 93,1074D Paris 1857-1866.
Long ΑΑ: Stoic studies, Cambridge, Cambridge University Press 1996.
Macchioro V: Eraclito: Nuovi studii sull' Orfismo. Bari 1922.
Μακαρίου Αιγυπτίου: Ομιλίαι Πνευματικαί, Migne J.P. Patrologia Graeca, 34,449-822, Paris 1857-1866.
Μάρκου Αυρηλίου Αντωνίνου: Των εις Εαυτόν Loeb Classical Library, Harvard University Press, Cambridge Mass 1970.
Mates B: Stoic logic. University of California Press 1961. McKirahan RD: Philosophy before Socrates: Αn introduction with texts and commentary. Indianapolis 1994.
Μπαλογιάννης Σ: Διάβασις διά της Ψυχολογίας. Εκδ. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 1982.
Μπαλογιάννης Σ: Νευρολογία Τόμος Α, Εκδ. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 1996.
Μπαλογιάννης Σ: Η μελαγχολία του Kierkegaard εις την ζωήν και το έργον του. Γρηγόριος Παλαμάς 1988; 81:303-351.
Μπαλογιάννης Σ.Ι: Η Ψυχοθεραπεία κατά τήν αρχαιότητα. Τόμος Ι. Καλογήρου. Θεσσαλονίκη 1990.
Μπαλογιάννης Σ: Τα βιώματα της ιμυχής εις τον φιλοσοφικόν στοχασμόν του Soren Kierkegaard. Κύριλλος Αλεξανδρείας 1999,σελ.309-352.
Μπαλογιάννης Σ: Σωκράτης κατά τον Kierkegaard. Αρχεία Ελληνικής Ιατρικής 1994;11:349-259.
Μπαλογιάννης Σ: Η διά Χριστόν σαλότης : Μαρτυρία και Μαρτύριον. Γρηγόριος ο Παλαμάς 1992;75:959-965.
Μπαλογιάννης Σ: Το μαρτύριον της σαλότητος: αναφορά εις τον Αγιον Συμεώνα τον διά Χριστόν σαλόν» εις τον τόμον «Η μήτηρ ημών Εκκλησία» Θεσσαλονίκη 1994, σελ.321-460
Nietsche F: Filosophie im tragischen Zeitalter der Griechen Ed.M.Cowan, Chicago 1962
Nussbaum MC: Psyche in Heraclitus. Phonesis 1972; 17: 1-16.
Pierron A: Histoire de la Litterature Grecque, Septieme Edition, Hachette, Paris 1875.
Πλωτίνου Έργα: Tomus II, Enneades IV-V Edit. Paul Henry et Hans-Rudolf Schwyzer, Oxonii 1977.
Putnam Η: Minds and machines. Ιn Putnam: Mind, language and reality: Philosophical Papers (Vol 2), Cambridge, Cambridge University Press 1975.
Robinson ΤΜ: Heraclitus: Fragments.Toronto,University of Toronto Press 1987.
Russel Β: Οι Προσωκρατικοί. Μετ. Α. Χουρμουζίου. Εκδ. Αρσενίδη, Αθήναι.
Σιναϊτου Ιωάννου Κλίμαξ Migne J.P. Patrologia Graeca, 88, 449-822, Paris 1857-1866.
Schuhl ΡΜ Essai sur la formation de la Pensie Grecque: 2d edit: Paris 1949.
Spengler Ο: Heraklit: Reden und Aufsatye. Munchen 1938.
Στεφανίδου Β: Εκκλησιαστική Ισrορία. Τετάρτη Εκδοσις, Αστήρ, Αθήναι 1978.
Συμεώνος του Νέου Θεολόγου: Βίβλος των Ηθικών SC 170-144.
Τατιανός Προς 'Ελληνας. Βιβλιοθήκη Ελλήνων Πατέρων και Εκκλησιαστικών Συγγραφέων. Εκδ. Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος. Τόμος 3ος, Αθήναι 1955.
Vlastos G: Οη Heracletus. Am. J. Philosophy 1955; 76: 337-368.
Vlastos G: Review of Kirk's Heracletus: the cosmic fragmments. Am. J. Philosophy 1955; 76: 310-313. Wheelwright Phillip: Heraclitus; New York, Atheneum, 1964.
Χριστοδώρου Έκφρασις: Anthologia Graeca ad Palatini Codicis Tomus Ι, Lipsiae. ex officina Car. Tauchnitii 1819.
Ωριγένους Εις Ιωάννην 1. Βιβλιοθήκη Ελλήνων Πατέρων και Εκκλησιαστικών Συγγραφέων. Εκδ. Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος. Τόμος 12ος, Αθήναι 1957.
Heracletus of Ephesus: from the flux of melancholy to the harmony of Logos.