| |||
| |||
Φυσική (σωματική) δραστηριότητα και θεραπεία των ψυχώσεων
ΠΑΝ. ΣΑΚΕΛΛΑΡΟΠΟΥΛΟΣ*, ΑΡ. ΜΙΧΑΛΑΙΝΑΣ, ΕΙΡ. ΣΕΓΡΕΔΟΥ
*Καθηγητής Ψυχιατρικής-Παιδοψυχιατρικής
Περίληψη
Σοβαρές διαταραχές του ψυχισμού, όπως είναι η ψύχωση, έχουν σημαντική επίπτωση
στην κινητικότητα του πάσχοντος. Στις ψυχώσεις η εμπειρία του εαυτού και της
σωματικής ταυτότητας διαταράσσονται μπορεί κανείς να μιλήσει για "διαταραχή
εμπειριών του σωματικού εγώ". Ο συνδυασμός φυσικής αγωγής και σωματικών δραστηριοτήτων,
μαζί με τη βασική θεραπεία των ψυχώσεων (φαρμακευτική αγωγή /ψυχολογική υποστήριξη),
έχει δώσει πολύ καλά αποτελέσματα στη θεραπεία ατόμων με ψυχοκοινωνικά προβλήματα.
Μία κινητικότητα λειτουργικότερη και προσαρμοσμένη στην εξωτερική πραγματικότητα,
μαζί με την βελτίωση των κοινωνικών δεξιοτήτων και, αργότερα, μαζί με την εργασιακή
δραστηριότητα και την επιθυμία για παραγωγή, τροποποιούν, μέσα στον χρόνο, την
χαμηλή αυτοεκτίμηση του ψυχωτικού, ενισχύουν την λειτουργία του αδύνατου Εγώ
του, επενεργούν στο συνθλιπτικό του Υπερεγώ, και μειώνουν την απόσυρσή του μέσα
στην ψευδαίσθηση. Μια απόσυρση που εμπεριέχει εγκατάλειψη, αποκλεισμό, στιγμιαία
"αποσάρθρωση" των αμυνών , καθώς και "υποχώρηση" του ψυχισμού σε διασωθέντες
νησίδες, τους αυτιστικούς θύλακες. Εξάλλου, η κίνηση βοηθάει τον ψυχωτικό να
συναλλαχθεί με την έννοια του χώρου και του χρόνου, ν' αποκτήσει αντοχή, υπομονή,
ευελιξία, δύναμη, να πειραματιστεί με τις δυνατότητές του και να εξερευνήσει
τα όριά του. Ως εκ τούτου φθάνει ν' αγγίξει την πραγματικότητα του δικού του
κορμιού και να εξακριβώσει την προσωπική του ταυτότητα διευκολύνοντας έτσι την
αφύπνιση της συνείδησης του σώματος. Όταν μάλιστα οι φυσικές δραστηριότητες
γίνονται μέσα σ'ένα ομαδικό πλαίσιο, μπορεί να βρεθεί στον αντίποδα του αυτισμού.
Παρουσιάζοντας κάποια κλινικά παραδείγματα και προτάσσοντας μερικά στοιχεία
του τρόπου λειτουργίας της Εταιρίας Κοινωνικής Ψυχιατρικής και Ψυχικής Υγείας
προσπαθούμε να ενισχύσουμε τις απόψεις αυτές και να δείξουμε πόσο σημαντικό
είναι η φυσική δραστηριότητα να ενσωματώνεται σ' ένα θεραπευτικό πλαίσιο.
Λέξεις κλειδιά: Ψυχοκινητικότητα, σωματική, ταυ τότητα, σωματικό εγώ, εργασιακή δραστηριότητα, Εγώ, Υπερεγώ.
Α. Εισαγωγή
Υπάρχει μια παράδοση συνδυασμού της φυσικής αγωγής και των σωματικών δραστηριοτήτων γενικότερα, με τη βασική θεραπεία των ψυχώσεων. και ο συνδυασμός αυτός θα πρέπει να αποτελεί μια θεραπευτική ολότητα.
Η ψυχοκινητική θεραπεία, η χρησιμοποίηση δηλαδή κινητικών δραστηριοτήτων με επικέντρωση στη σωματική εμπειρία, έχει δώσει πολύ καλά αποτελέσματα στη θεραπεία ατόμων με ψυχοκοινωνικά προβλήματα. Βοηθάει στη συσχέτιση των φυσικών και νοητικών δραστηριοτήτων, της κίνησης και της σκέψης και στην εξάλειψη του δυαδισμού μεταξύ του σώματος και του ψυχισμού. Επίσης βοηθάει στην καλύτερη αντίληψη της εξωτερικής και εσωτερικής (σωματικής) πραγματικότητας, στη διευκόλυνση της επεξεργασίας ιδιοδεκτικών, κοιναισθητικών, απτικών και οπτικών ερεθισμάτων. Μόνη της όμως η κινητική δραστηριότητα δεν αποδίδει αν δεν δουλευτούν παράλληλα και οι συναισθηματικές σχέσεις.
Στις μέρες μας η ψύχωση θεωρείται ως βιουχο-κοινωνικό σύμπλοκο και η θεραπευτική αντιμετώπισή της είναι πολύπλευρη.
Πριν προσπαθήσουμε να εκφράσουμε κάποιες απόψεις και να δώσουμε εικόνες και παραδείγματα πάνω στο θέμα, θα προτάξουμε μερικά στοιχεία του τρόπου λειτουργίας μας. Η Εταιρία Κοινωνικής Ψυχιατρικής ασχολείται εδώ και 20 χρόνια περίπου, με την αποασυλοποίηση χρόνιων ψυχωσικών που προέρχονται από τα μεγάλα ψυχιατρεία, αλλά και ευρύτερα με ψυχωσικούς ασθενείς που ζουν στην Κοινότητα, με διαδοχικές ομάδες θεραπευτών. Οι υπηρεσίες μας παρέχονται σε παιδιά και ενήλικες τόσο σε αγροτικούς πληθυσμούς, με Κινητές Μονάδες, όσο και σε αστικούς -σε περιοχές όπως ο Ν. Φωκίδας, η Θράκη και η Αθήνα.*
Όλα αυτά τα χρόνια, καλύπτουμε επείγουσες ανάγκες αλλά και παράλληλα οργανώνουμε δομές παροχής υπηρεσιών πιο ολοκληρωμένες για το μέλλον, μέσα από μια ψυχοδυναμική-ψυχαναλυτική θεώρηση και προσανατολισμό.
Οι κυριότερες λειτουργίες μας αφορούν στην πρόληψη, στην έγκαιρη παρέμβαση και στην ψυχιατρική περίθαλψη στο σπίτι. Εργαζόμαστε σε τομεοποιημένη περιοχή, δηλαδή με κατανομή της παροχής ψυχιατρικών υπηρεσιών στο γεωγραφικό χώρο. Εφαρμόζουμε την αγωγή κοινότητας, με στόχο τη στενή συνεργασία με το κοινωνικό σύνολο για τη σημαντική μείωση του στίγματος και των κοινωνικών προκαταλήψεων σχετικά με την ψύχωση. Είμαστε σε συνεχή επαφή με την κοινότητα (γονείς, σχολεία, πολιτιστικούς συλλόγους, αθλητικά κέντρα, κλπ)
Προσπαθούμε να αποφύγουμε την εισαγωγή στο νοσοκομείο και κατ'επέκταση τις καταστροφικές επιπτώσεις της εισαγωγής σε ένα άσυλο. Η μακρά παραμονή των πασχόντων στα μεγάλα ψυχιατρεία-άσυλα προκαλεί βαθμιαία απώλεια των κοινωνικών δεξιοτήτων, τους αφαιρεί και τα λίγα εκείνα υπολείμματα κοινωνικότητας που απέμειναν μετά τη χρόνια επίδραση της νόσου, με αποτέλεσμα τον ιδρυματισμό. Επιπλέον επειδή στη δουλειά μας, δηλ. στην παροχή υπηρεσιών ψυχικής υγείας, ο οικονομικός παράγοντας είναι πολύ σημαντικός, με τις ενέργειές μας αποτρέπουμε, μια πολυέξοδη, για την Πολιτεία, νοσοκομειακή περίθαλψη.
Επίσης, φροντίζουμε για μια κοινωνική και επαγγελματική επανένταξη των ασθενών μας, όπως για παράδειγμα την απασχόληση με αγροτικές εργασίες.
Αξίζει να σημειωθεί, τέλος, πως η Εταιρία συνδύασε στις διάφορες δομές της, αφενός την παροχή υπηρεσιών ψυχικής υγείας και αφετέρου την εκπαίδευση στελεχών, σε πανεπιστημιακό και μεταπτυχιακό επίπεδο. Η δημιουργία μιας νέας γενιάς θεραπευτών, με την ευρεία έννοια της λέξης, οι οποίοι πρέπει να προέρχονται από όλους τους κλάδους, είναι απαραίτητη για μια ψυχιατρική μεταρρύθμιση.
B. Η Ψυχοκινητικότητα, η ανάπτυξή της και η πολυπλοκότητά της
Η κινητικότητα θα πρέπει να ειδωθεί σαν κάτι ενταγμένο στην ολότητα της ανθρώπινης ύπαρξης. Η κινητική δραστηριότητα, όπως χρησιμοποιείται εδώ, δεν αφορά ένα τενόντιο αντανακλαστικό ούτε μια αναγκαστική κίνηση (π.χ. την αντίδραση σε ένα ερέθισμα πόνου), αλλά ούτε και τις κινήσεις εκείνες που γίνονται αυτόματα. Αναφέρεται σε κινήσεις που αναπτύσσονται και συμβαίνουν σαν μια σκόπιμη προμελετημένη πράξη του υποκειμένου, εναρμονισμένη με τον εαυτό και το περιβάλλον μέσα από μια συνειδητή οδό.
Η σχέση μεταξύ ψυχισμού και κινητικότητας είναι κάτι εμφανές και αυτονόητο. Είτε πρόκειται για την ψυχοκινητική ανάπτυξη του παιδιού είτε για την ποιότητα της έκφρασης των κινήσεων στο παιχνίδι ή στην άθληση ή ακόμη και όσον αφορά την ψυχοπαθολογία, η σχέση είναι πολύ στενή. Η λέξη "ψυχοκινητικότητα" χρησιμοποιείται για να εκφράσει αυτή τη σχέση. Αλλά δεν είναι αρκετό. Δεν πρόκειται για μια σχέση, αλλά για μια ολότητα, για ένα σύνολο. Ο Kanders λέει, πολύ σωστά, ότι "δεν υπάρχει όριο ανάμεσα στα κινητικά και ψυχικά φαινόμενα". Πρέπει να εγκαταλείψουμε την δυάδα ψυχο-κινητικότητα.
Μιλάμε για μελωδία κίνησης για να παρουσιάσουμε την δυνατότητα του σώματος να εκφράσει τον ψυχισμό και τις διάφορες καταστάσεις της ψυχής. Έχουμε να κάνουμε με μια κινητικότητα ενσωματωμένη και τοποθετημένη μέσα στο χρόνο και στον χώρο.
Η κινητικότητα είναι συνδεδεμένη με το συναίσθημα από τη γέννηση. Το μωρό εκφράζει το συναίσθημά του μόνο με την κινητικότητά του. Το αντανακλαστικό του θηλασμού ξεκινάει κατά τη διάρκεια ακόμη της ενδομήτριας ζωής, πολύ πριν τη διαδικασία της διατροφής από το στόμα. Ξεκινάει μετά τον τοκετό ως ένα απλό, ενδογενές, αρχαϊκό αντανακλαστικό που εκφράζει μια ανάγκη, πριν από τη γέννηση του ψυχισμού. Είναι η πρώτη σχέση ανάμεσα στη μητέρα και το νεογέννητο. Αργότερα, το βρέφος θα νοιώσει τη μητέρα, το αντικείμενο. Με τη σωματική επαφή, την αισθάνεται πριν την αντιληφθεί (S. Lebovici). Τα σώματα της μητέρας και του παιδιού επικοινωνούν με τις κινήσεις τους και έτσι εγκαθιστούν την διαντίδραση, πριν από τον λόγο. Οι κινήσεις ενώνουν τη μητέρα με το παιδί μέσα σε αυτή την συμβιωτική σχέση πριν ακόμη αυτή γίνει αντικειμενοτρόπος. Πολύ γρήγορα, στο αντανακλαστικό έχει προστεθεί και η ανάγκη του συναισθήματος.
Χειρονομίες και κινήσεις έχουν σημασία -ευρύτερα- σε όλους τους τύπους συναισθηματικών σχέσεων, π.χ. ανάμεσα σε ένα παιδί και έναν ενήλικα, στις ερωτικές σχέσεις ως και σε κάθε μορφή βίας.
Αυτά τα στοιχεία της ψυχοκινητικής ανάπτυξης, δείχνουν ότι η κινητικότητα είναι πάντα συνδεδεμένη με το συναίσθημα. Γι' αυτό το λόγο είναι ανώφελο να κάνουμε μια μόνο ψυχοκινητική θεραπεία ή μια μεμονωμένη σωματική άσκηση. Σε όλες τις θεραπευτικές μας δραστηριότητες πρέπει να συνδέσουμε την κινητικότητα με την ανάπτυξη της συναισθηματικής σχέσης με τον πάσχοντα.
Δεν είναι λοιπόν περίεργο που όλες οι σοβαρές διαταραχές του ψυχισμού όπως η ψύχωση, έχουν μια σημαντική επίπτωση στην κινητικότητα του πάσχοντος. Στις ψυχώσεις η εμπειρία του εαυτού και της σωματικής ταυτότητας διαταράσσεται -μπορεί κανείς να μιλήσει για "διαταραχή εμπειριών του σωματικού εγώ". Ο σχιζοφρενής, χάνει πολύ συχνά αυτή την κινητική αρμονία και γίνεται άρρυθμος, δυσαρμονικός (discordant), όχι μόνο στον τομέα της σκέψης και της ομιλίας αλλά και στις χειρονομίες.
Οι διαταραχές της ψυχοκινητικότητας και η ανάγκη να θεραπευθούν, έμμεσα ή άμεσα, δεν αφορούν μόνο τη σχιζοφρένεια. Είναι παρούσες σε ποικίλα σύνδρομα ψυχωσικής διέγερσης, όπως μια μανιακή κατάσταση, μια περιοδική ψύχωση ή ακόμη και σε μια σοβαρή οριακή κατάσταση.
Οι διαταραχές της ψυχοκινητικότητας σε ψυχωσικές καταστάσεις, μπορεί να αφορούν το σωματικό σχήμα, τη θέση του σώματος και των μελών στο χώρο, τα φαινόμενα της αποπροσωποποίησης και της αποσωματοποίησης. Όσο πιο σοβαρή είναι η κατάσταση, τόσο πιο συχνή είναι η δυσαρμονία στη σχέση των μελών του σώματος και η αίσθηση του διαμελισμού, του κατακερματισμού.
Το αίσθημα αλλαγής του σώματος και κυρίως του προσώπου και της μιμικής του, απασχολούν και αγχώνουν, συχνά, τους ασθενείς. Συσχετίζουν τη μιμική του προσώπου με τις παραληρητικές τους ιδέες. Σε κάθε διαταραχή της ψυχοκινητικότητάς του, το άτομο συνδέει τη σκέψη με την κίνηση.
Οι σχέσεις ανάμεσα στην αισθητικότητα, την κινητικότητα και το συναίσθημα είναι πάντα πολύ στενές.
Γ. Η φυσική δραστηριότητα ενσωματωμένη σε ένα θεραπευτικό πλαίσιο
Πολύ σημαντικό για τη θεραπεία του ψυχωσικού, άνδρα ή γυναίκας, που έχει ζήσει για πολλά χρόνια σε άσυλο, είναι να ξαναβρεί το άτομο το δεσμό ανάμεσα στο παρελθόν του και το παρόν.
Θα θέλαμε να μιλήσουμε για τους ασθενείς μας, που έχουν ζήσει 15, 20, 25 χρόνια σε νοσοκομείο-άσυλο, όπως αυτό του Δαφνιού ή της Λέρου και να σας δώσουμε μερικά στοιχεία από την πρώτη μας εμπειρία αποκατάστασης:
Πρόκειται για μια ομάδα χρόνιων σχιζοφρενών γυναικών, ηλικίας 45 έως 60 ετών, με κοινή καταγωγή από την ίδια αγροτική περιοχή της Ελλάδας.
Πριν από την έξοδό τους από το ψυχιατρείο, είχαμε οργανώσει μια μεταβατική φάση τριών μηνών, μια φάση κοινωνικοποίησης. Χρειαζόταν να τους εκπαιδεύσουμε σε στοιχειώδεις δραστηριότητες και καταστάσεις που δεν γνώριζαν ή που είχαν ξεχάσει για πολλά χρόνια π.χ. αναφορικά με τα χρήματα, τη διαδικασία αγοράς σε ένα μαγαζί, την κυκλοφορία στο δρόμο κλπ.
Στο διάστημα αυτών των τριών μηνών, παράλληλα, πολλές μέρες την εβδομάδα, με τον πρωινό καφέ, αυτές οι εννέα γυναίκες συζητούσαν και ξαναθυμόντουσαν μαζί μας το παρελθόν τους και κυρίως τις αγροτικές δραστηριότητές τους. Επρόκειτο δηλ. για μια κλειστή ομάδα, με καθορισμένο χρόνο, με δύο θεραπευτές που είχαν το ρόλο του συντονιστή ή περισσότερο του εμψυχωτή. Ο κύριος στόχος ήταν η αναβίωση των αναμνήσεων. Να τις επαναφέρομε στο παρελθόν τους ομαλά, χωρίς έντονη εσωτερική σύγκρουση και μέσα σ' ένα κλίμα ανταλλαγής μνημών με άλλα πρόσωπα. Η ομάδα δεν πήρε ποτέ χαρακτήρα αυστηρά ψυχοθεραπευτικό με επεξεργασία θεμάτων και προσφορά ερμηνειών.
Ήταν εντυπωσιακή η ταχύτητα με την οποία εμφανίστηκαν οι αναμνήσεις καθώς και οι συγκινήσεις που αφορούσαν την παιδική τους ηλικία ή την εφηβεία. Η ατμόσφαιρα στην ομάδα με την επανάμνηση, γινόταν άλλοτε δραματική, άλλοτε λυρική, πάντα όμως γεμάτη συναίσθημα.
Σκεφθήκαμε ότι μέσα από τις αναμνήσεις του νερού και της γης, των φυσικών δραστηριοτήτων στους κάμπους και της καλλιέργειας της γης -στοιχεία σημαντικά για την επιβίωση των ανθρώπων αγροτικών περιοχών- θα μπορούσαν, μαζί μας, να ξαναβρούν και να ενισχύσουν το δεσμό του παρελθόντος με το παρόν τους.
Ο άνθρωπος, από την ενδομήτρια ζωή του, βρίσκεται σε συνεχή επαφή με το νερό. Είναι ένα βασικό στοιχείο της δομής του καθώς και της εξέλιξής του. Η γη μαζί με το νερό, αυτό το θεμελιώδες μείγμα που φτιάχνει τη λάσπη, τραβά τον άνθρωπο από την πολύ τρυφερή του ηλικία. Μέσα από την επαφή και το χειρισμό, τη μάλαξη του σώματος της μητέρας και αργότερα άλλων αντικειμένων συμπεριλαμβανομένης και της γης, ικανοποιεί, όπως λέει η M.Klein, "την επιστημονική του περιέργεια". Έτσι κατακτά προοδευτικά τη γνώση του κόσμου και του ανθρώπινου φέρεσθαι.
Αυτή η αρχαϊκή δραστηριότητα θα γίνει μέσα στο χρόνο η επαγγελματική, φυσική δραστηριότητα, δηλαδή η δραστηριότητα επιβίωσης του ατόμου.
Στην ομάδα μας των εννέα γυναικών, οι πιο ζωντανές αναμνήσεις αφορούσαν την εργασία τους στους αγρούς, τις δραστηριότητες των μεγαλύτερών τους καθώς και τις δικές τους, την εποχή της εφηβείας τους. Περιέγραφαν τα τοπία, το ποτάμι και τα ρυάκια, το πότισμα του κάμπου. Η ασθένειά τους, διέκοψε κάθε δραστηριότητα που είχε σχέση με τις αγροτικές εργασίες. Το ψυχωσικό process και το ίδρυμα, διέκοψαν τη λιβιδινική επένδυση των αντικειμένων, τη σταθερή πρόοδο των εμπειριών και κυρίως την άντληση ικανοποιήσεων από αυτή την επένδυση. Είναι μια κλασσική διαδικασία της προοδευτικής εγκατάστασης του αυτισμού στον σχιζοφρενή και της αναπλήρωσης των αντικειμένων από το παραλήρημα και τις ψευδαισθήσεις.
Στο τέλος του τριμήνου, η ομάδα των γυναικών εγκαθίσταται προοδευτικά στο καινούριο της σπίτι, στον τόπο που γεννήθηκαν, και αρχίζει γι' αυτές μια νέα κοινωνική ζωή. Ακολουθούν ένα πρόγραμμα δραστηριοτήτων, αναλαμβάνοντας μόνες τους την ευθύνη για όλες τις καθημερινές τους ανάγκες, δηλ. για ό,τι αφορά το σώμα τους, τα ρούχα τους, το φαγητό τους. Δημιουργούν σχέσεις με τους γείτονες, και ψάχνουν να ξαναβρούν παλιές φίλες ή γνωριμίες. Αλλά μέσα σε αυτό το πρόγραμμα κοινωνικής και επαγγελματικής επανένταξης, η κύρια δραστηριότητά τους είναι οι αγροτικές εργασίες για την παραγωγή φρούτων και λαχανικών και η καλλιέργεια της ελιάς.
Αυτές οι φυσικές δραστηριότητες έχουν ένα πρωταρχικό ρόλο σε όλα τα προγράμματα των ψυχικά ασθενών μας, στις διάφορες περιοχές της χώρας όπου η Εταιρία παρέχει τις υπηρεσίες της.
Οι γείτονες και άλλα μέλη της κοινότητας είναι τις περισσότερες φορές και οι αγοραστές των προϊόντων τους που προέρχονται από τις καλλιέργειες.
Πιστεύουμε ότι μέσα στα πλαίσια μιας συνεχιζόμενης φυσικής δραστηριότητας, η δουλειά της γης καθώς και η χρήση και ο συμβολισμός του νερού και η αίσθηση της παραγωγής, συνέβαλαν θετικά στην βελτίωση της ψυχωσικής τους συμπτωματολογίας, στην τροποποίηση της αυτοεκτίμησής τους και γενικότερα της συμπεριφοράς. Θα επανέλθουμε σ' αυτά λίγο αργότερα.
Η απόδοση της παραγωγής και τα χρήματα από τις πωλήσεις είναι, παράλληλα, θεμελιακός παράγοντας που προωθεί την κλινική αποκατάσταση.
Δ. Κάποια κλινικά παραδείγματα
Θα δώσουμε τώρα κάποια παραδείγματα του ρόλου που παίζει η φυσική δραστηριότητα:
α. Πρώτα ένα παράδειγμα που δείχνει την σημασία της φυσικής άσκησης ακόμη και για πολύ παλινδρομημένους ασθενείς: Ο Αντώνης ήταν ένας πολύ νέος σχιζοφρενής, αυτιστικός και ασυνάρτητος, με κινήσεις και λόγο ακατάληπτο. Αυτή η συμπεριφορά του δεν άλλαζε ούτε στο Κέντρο Ημέρας, ούτε στο σπίτι του με την οικογένειά του. Υπήρχε όμως μια εξαίρεση: κάθε μέρα, όλη την εβδομάδα, ο Αντώνης πήγαινε στο γυμναστήριο της γειτονιάς του. Παρέμενε εκεί 3-4 ώρες και είχε μια έντονη φυσική δραστηριότητα, μόνος του ή με άλλους, σε μικρές ομάδες.
β. Ο κύριος Η., μετά από μια διαμονή 17 ετών σε ελληνικά ψυχιατρικά νοσοκομεία, ζούσε σε ένα από τα διαμερίσματά μας. Ήταν απομονωμένος και αδρανής, κλεισμένος στον αυτιστικό του κόσμο, με σπασμωδικές κινήσεις και ένα συστηματοποιημένο παραλήρημα που αφορούσε έναν "μικρό Θεό", με τον οποίο ο κύριος Η. ήταν σε συνεχή επικοινωνία. Ήταν το μοναδικό του θέμα συζήτησης με τους θεραπευτές. Κάποια στιγμή, καταφέραμε να τον πείσουμε να ασχοληθεί με την παραγωγή και την πώληση λαχανικών. Ο κύριος Η. βελτιώνεται. Έτσι, μια μέρα που βρισκόταν σε πλήρη δραστηριότητα σ' έναν τόπο πώλησης προϊόντων, τον είδε τυχαία ένας από τους παλιούς του θεραπευτές και του έκανε μια άσκοπη ερώτηση σχετική με τον "μικρό Θεό". Ο κύριος Η. ενοχλημένος του απάντησε: "Αφήστε με ήσυχο με τον μικρό Θεό. Τώρα πουλάμε τις ντομάτες μας!". Βλέπουμε λοιπόν την εγκατάλειψη του ναρκισσιστικού αντικειμένου και την επανεπένδυση των ενορμήσεων σε εξωτερικά, πραγματικά αντικείμενα.
γ. Ένα άλλο παράδειγμα, συγκινητικό, που δίνει νόημα στα προαναφερόμενα, είναι αυτό της κυρίας Λ. Μια ομάδα 8 έως 10 ασθενών, με ψυχωσική συμπεριφορά πολύ έντονη, προερχομένων από διάφορα άσυλα, εργαζόταν για 2 χρόνια (και εξακολουθεί να εργάζεται βέβαια), κυρίως στην καλλιέργεια ελιάς. Τα μέλη της ομάδας ανέπτυξαν μια έντονη φυσική δραστηριότητα και παρουσίασαν μια πολύ ικανοποιητική πρόοδο στην κλινική τους πορεία καθώς επίσης και στην κοινωνικοποίησή τους. Μια στενή σχέση συνέδεσε τους αρρώστους μεταξύ τους. Ο ένας άρχισε να ενδιαφέρεται τώρα για τις δυσκολίες και τα προβλήματα του άλλου και για τις σχέσεις που έχουν οι φίλοι του με τις οικογένειές τους. Δούλευαν όλοι μαζί στον ελαιώνα και στις πωλήσεις με ένα πνεύμα αλληλοβοήθειας και συγκατοικούσαν στα προστατευμένα διαμερίσματά τους. Έβγαιναν έξω, έκαναν εκδρομές, έπαιρναν μέρος σε αθλητικές δραστηριότητες και σε κοινά γεύματα σε διάφορες ταβέρνες μόνοι τους ή με τους θεραπευτές τους.
Εγκατέστησαν επίσης, σχετικά πρόσφατα, στον ελαιώνα που εργάζονταν, ένα μικρό καφέ-μπαρ που προσέφερε στους ίδιους ή στους επισκέπτες καφέ και πορτοκαλάδα κατά τη διάρκεια της εργασίας. Η "υπεύθυνη" αυτού του μπαρ ήταν η κυρία Λ.
Ένα πρωί, οι συγκάτοικοι του προστατευμένου διαμερίσματος, βρήκαν την κυρία Λ. νεκρή στο κρεβάτι της, από έμφραγμα. Αναστατώθηκαν, δονήθηκαν συναισθηματικά έντονα, αλλά δεν εμφάνισαν τη γνωστή ψυχωσική αντίδραση της άρνησης του θανάτου, αντιθέτως πένθησαν: Βοήθησαν στην προετοιμασία της νεκρής, πήγαν στην εκκλησία, την ακολούθησαν στο νεκροταφείο. Μετά από 2 ή 3 ημέρες, μας πληροφόρησαν ότι αποφάσισαν να ονομάσουν το καφέ-μπαρ με το μικρό όνομα της κυρίας Λ.
δ. Ένα άλλο παράδειγμα είναι αυτό της Εύας. Μας δείχνει την αξία της φυσικής δραστηριότητας και το πως βοηθάει αυτή, στην εκφόρτιση μιας έντονης διέγερσης. Παρουσίαζε μια διέγερση επικίνδυνη για την ίδια (είχε τάσεις φυγής, ανέβαινε στην σκεπή του νοσοκομείου κλπ) και παράλληλα εξουθενωτική για το προσωπικό. Η Εύα εμφάνιζε πράγματι, από 3 μήνες, μια μανιακή κατάσταση ανθεκτική σε κάθε φαρμακευτική αγωγή. Βρήκαμε έναν τρόπο να ελαττώσουμε αυτή την διέγερση, προτείνοντάς της να τρέχει στις μακρινές βόλτες στην εξοχή, εκτός νοσοκομείου, όπου πήγαινε με έναν από τους θεραπευτές της. Ετρεχε με μεγάλη ευχαρίστηση, γιατί είχε έτσι τη δυνατότητα να ελέγχει καλύτερα την διέγερσή της και να παρουσιάζει παράλληλα μια σημαντική μείωση του ψυχωσικού της άγχους το οποίο γινόταν πολλές φορές γι' αυτήν αφόρητο.
Ε. Μερικές επισημάνσεις ειδωμένες από θεωρητικο-κλινική σκοπιά
Μπορούμε να δούμε τώρα από μια πιο θεωρητική οπτική γωνία τα γεγονότα που περιγράψαμε.
Είναι δύσκολο, για να μην πούμε αδύνατον, να αλλάξουμε με μια θεραπεία καθαρά ψυχοκινητική, τη δυσαρμονική κινητικότητα σε ένα σχιζοφρενή που παρουσιάζει απρό σφορες χειρονομίες, παρακινησίες και στερεοτυπίες, παράδοξες εκφράσεις του προσώπου ή γέλια αναίτια. Μέσα στην αυτιστική του κατάσταση, απομονωμένος από τον εξωτερικό κόσμο, μέσα στην ψυχωσική του αμφιβουλησία, ζει συνεχώς ανάμεσα στην εκτέλεση και στην άρση της κίνησης. Είναι απαραίτητο, για να του δώσουμε μια κινητικότητα λειτουργικότερη και προσα ρμοσμένη στην εξωτερική πραγματικότητα, να εφαρμόσουμε μια ολοκληρωμένη θεραπεία που να περιέχει μια δραστηριότητα ψυχολογική -ψυχοθεραπευτική και παράλληλα μια δραστηριότητα φυσική, σωματική. Πρέπει να βελτιώσουμε παράλληλα, τις κοινωνικές του δεξιότητες και την ικανότητα επικοινωνίας με ένα άτομο ή μια ομάδα. Είναι αδύνατον να επιτύχουμε αυτό το πέρασμα πριν τη δημιουργία μιας στενής συναισθηματικής, συμβιωτικής αλλά αρκετά αντικειμενοτρόπου σχέσης με τον άλλο, συνήθως με ένα θεραπευτή. Αργότερα θα λειτουργήσει ως αντικείμενο μια κοινωνική ή εργασιακή δραστηριότητα. Η επένδυση που θα κάνει ο σχιζοφρενής θα επεκταθεί προοδευτικά, από το ένα αντικείμενο σε περισσότερα. Αυτή η σχέση θα αναπτυχθεί παράλληλα με την φυσική δραστηριότητα, την εργασία με τη γη, την επιθυμία για πα ραγωγή. Παρατηρήσαμε αυτή τη διαδικασία στις προαναφερθείσες περιπτώσεις. Επιπλέον, για να επενδύσει ή καλύτερα να επανεπενδύσει σε αντικείμενα ο άρρωστος, είναι απαραίτητο να εγκαταλείψει, εν μέρει τουλά χιστον, την ναρκισσιστική του επένδυση. Το παράδειγμα του κυρίου Η. μας έδειξε, αυτή τη διαδικασία της επανεπένδυσης των αντικειμένων που ανήκουν στην πραγματικότητα. Με τις φυσικές δραστηριότητες και την εργασία στους αγρούς, έχουμε ένα παράδειγμα για το πώς αυτή η επανεπένδυση μπορεί να πραγματοποιηθεί. Το νερό, η γη και τα φυτά, με τον αρχαϊκό τους συμβολισμό, ενώνουν και πάλι το υποκείμενο με τις εμπειρίες που ήδη έχει ζήσει στο παρελθόν και κινητοποιούν το συναίσθημα για νέες επενδύσεις. -Σε μια επόμενη φάση, το υποκείμενο αποκτά ένα σαφή ρόλο, στα πλαίσια της ομάδας. Κατόπιν θα εμφανισθούν η συλλογικότητα, το εν διαφέρον για τον άλλο και η συνεργασία. Μπορεί να πει κανείς ότι το πνεύμα της ομάδας και οι δραστηριότητές της, βρίσκονται στον αντίποδα του αυτισμού. Μετά την "εισαγωγή" του ψυχωσικού στην μικρή ομάδα, η επανεισαγωγή σε ένα ευρύτερο κοινωνικό σύνολο, γίνεται δυνατή. Το παράδειγμα της κυρίας Λ. δείχνει τις διάφορες φάσεις από τις οποίες πέρασαν οι ασθενείς μας, δηλαδή από τον αυτιστικό, σχεδόν ερμητικά κλειστό κόσμο της σχιζοφρένειας, στην κυριαρχία του πνεύματος της ομάδας και της φιλίας. Πιστεύουμε πως το πιο χαρακτηριστικό σημείο της βελτίωσής τους ήταν η απόφασή τους να δώσουν στο μπαρ το όνο μά της. Συμβολικά και όχι μέσα σε παραλήρημα, μπόρεσαν να τη νοιώθουν παρούσα, μπόρεσαν να αναπαραστήσουν έτσι το χαμένο αντικείμενο.
Η φυσική δραστηριότητα των ψυχωσικών, στην περίπτωσή μας οι αγροτικές ασχολίες, δείχνει επίσης με έναν αδιαμφισβήτητο τρόπο την ριζική τροποποίηση, μέσα στον χρόνο, της αυτοεκτίμησης. Μετά από λίγο καιρό, οι ασθενείς μας μπορούν να επιτρέψουν στον εαυτό τους να έρθουν σε επικοινωνία με άλλα πρόσωπα και να βιώσουν μια αλληλεπίδραση με αυτά. Δε νοιώθουν ίσοι με τους άλλους, αλλά επιτρέπουν στον εαυτό τους να έχουν ψυχοσυναλλαγές με άλλα άτομα, προσαρμοσμένες στην καθημερινή πραγματικότητα και έτσι να καλύπτουν τις ανάγκες τους. Η χαμηλή αυτοεκτίμηση δείχνει τη λειτουργία ενός αδύνατου Εγώ και παράλληλα την υπερτροφική ανάπτυξη ενός Υπερεγώ. Το Ιδανικό του Εγώ, είναι απόμακρο και απλησίαστο. Το Υπερεγώ, συνθλιπτικό, καταπιέζει το Εγώ του ατόμου και μειώνει την ανάπτυξη δραστηριοτήτων και τη δυνατότητα υλοποιήσεων, οι οποίες θα οδηγούσαν σε μια σωστή εκτίμηση των δυνατοτήτων και της αξίας του σε συνάρτηση με την πραγματικότητα. Η αυτοεκτίμηση διαμορφώνεται τα πρώτα χρόνια της ζωής σε σχέση με την συμπεριφορά της μητέρας. Ακόμη και στο τέλος του πρώτου έτους, το παιδί με τις κινήσεις και τις θέσεις του σώματός του, προσπαθεί να τραβήξει την προσοχή, να γοητεύσει. Πολύ νωρίς αισθάνεται επιθυμητό ή απορριπτέο, αν υπάρχει μια αμφιθυμία στη μητέρα ή στο περιβάλλον του. Ο σχιζοφρενής είναι από τα άτομα με τη χαμηλότερη αυτοεκτίμηση.Η αυτοεκτίμηση είναι ένα κεφάλαιο πολύ σημαντικό για τη φύση και την εκδήλωση της νόσου και εδώ απλά μόνο το αναφέρουμε.
Επιπλέον, ο ρόλος του χρήματος και η σημασία του κέρδους για το άτομο είναι κάτι πολύ ενδιαφέρον, αλλά δεν θα επεκταθούμε περισσότερο.
Τέλος, είναι αναμφισβήτητο ότι η φυσική δραστηριότητα, ο αθλητισμός ή άλλες μορφές έντονης μυικής άσκησης, δίνουν ευφορία στον άνθρωπο για ένα αρκετά μεγάλο χρονικό διάστημα, ωρών ή ημερών.
ΣΤ. Συμπεράσματα
Προσπαθήσαμε να δώσουμε μια εικόνα της θεραπευτικής μας δραστηριότητας σε βαριά ψυχωσικούς ασθενείς, και να δείξουμε τον εξέχοντα ρόλο των φυσικών (σωματικών) δραστηριοτήτων στη βελτίωση της θεραπείας τους. Επιμείναμε στην ψυχοπαθολογία και τη θεραπευτική. Με κάποια κλινικά παραδείγματα, θελήσαμε να δείξουμε την αναγκαιότητα μιας θεραπευτικής ολότητας: συναισθηματικής, κινητικής και κοινωνικής. Η κινητοποίηση του συναισθήματος είναι πολύ σημαντική.
Μια θεραπεία μόνο κινητική, γίνεται μια μηχανική πράξη και μεταμορφώνεται γρήγορα -κυρίως για τους σχιζοφρενείς- σε μια στερεοτυπία.
Η κινητική πράξη, γίνεται τότε ένα σύμπτωμα ή μια άχρηστη δραστηριότητα.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
