| |||
| |||
H συμβολή της Θεωρίας της Προσωπικότητας στην κατανόηση
της εγκληματικής συμπεριφοράς
ΚΟΥΤΟΥΒΙΔΗΣ Ν.1, ΜΗΝΟΓΙΑΝΝΗ Α.2, ΒΑΡΣΟΥ ΣΜ.1
1Ψυχιατρικό Τμήμα, Νοσοκομείο Ελληνικός Ερυθρός Σταυρός,
Αθήνα
2Συμβουλευτικός Σταθμός Απεξάρτησης Ψ.Ν.Α. (18 ΑΝΩ)
Περίληψη
Σύμφωνα με τη Θεωρία της Προσωπικότητας, οι άνθρωποι διαθέτουν ορισμένα
χαρακτηριστικά γνωρίσματα που τους προδιαθέτουν να δρουν κατά συγκεκριμένους
και συνεπείς τρόπους. Η Θεωρία της Προσωπικότητας εξηγεί την ύπαρξη ομοιοτήτων
και διαφορών μεταξύ των ανθρώπων καθώς και τη συνέπεια της συμπεριφοράς. Η θεωρία
της προσωπικότητας του Eysenck επεξεργάστηκε και αναπτύχθηκε, περισσότερο
από άλλες θεωρίες, ειδικά για την ερμηνεία της εγκληματικής συμπεριφοράς. Είναι
μία θεωρία των τύπων. Ο τύπος στον οποίο ένα άτομο ανήκει και ο οποίος καθορίζει
τα χαρακτηριστικά προσωπικότητας που διαθέτει, σχετίζεται με την νευροψυχολογία
του ατόμου. Η θεωρία του Eysenck τονίζει τον ρόλο του βιολογικού παράγοντα στην
προσωπικότητα και, κατ' επέκταση, στην εγκληματική συμπεριφορά. Συγχρόνως, τονίζει
και τον ρόλο της κοινωνικοποίησης στην διαμόρφωση της προσωπικής συνείδησης.
Άλλες θεωρίες αποδίδουν τις αιτίες της εγκληματικής συμπεριφοράς σε διαφορές
στις γνωστικές πλευρές της προσωπικότητας. Η Θεωρία της Προσωπικότητας είναι
καίριο σημείο αναφοράς στην κλινική πράξη, όπου η εγκληματική συμπεριφορά θεωρείται
αποτέλεσμα της απόκλισης από την κανονικότητα των χαρακτηριστικών της προσωπικότητας
του ατόμου και εμπίπτει στη μελέτη των διαταραχών προσωπικότητας.
Λέξεις κλειδιά: Προσωπικότητα, εγκληματική συμπεριφορά, θεωρία της προσωπικότητας, διαταραχή προσωπικότητας.
Εισαγωγή
Καθώς η εγκληματικότητα συνιστά ανέκαθεν πρόβλημα τόσο για όσους την εκδηλώνουν όσο και για το ευρύτερο κοινωνικό σύνολο, έχουν καταβληθεί προσπάθειες από διαφορετικά επιστημονικά πεδία να αποδοθούν τα αίτιά της σε ποικίλους παράγοντες. Οι κοινωνιολόγοι αποδίδουν τα αίτια του εγκλήματος σε κοινωνικές και πολιτισμικές διεργασίες. Παράγοντες, όπως η ανεργία και η φτώχεια, ασκούν ισχυρή πίεση στα άτομα1. Το πρόβλημα με τις κοινωνικές ερμηνείες είναι ότι αδυνατούν να εξηγήσουν πώς, κάτω από τις ίδιες συνθήκες, διαφορετικά άτομα συμπεριφέρονται με διαφορετικούς τρόπους. Αυτό το γεγονός επιτρέπει να υποθέτουμε ότι υπάρχουν εσωτερικοί παράγοντες που εν τέλει καθορίζουν την επίδραση την οποία ασκούν οι κοινωνικοί παράγοντες επάνω σε κάθε άτομο. Από την πλευρά τους, οι ψυχολόγοι θεωρούν τις διαφορές στην προσωπικότητα και την ευφυ.ί.α ως τους κύριους καθοριστικούς παράγοντες της συμπεριφοράς2. Ο όρος "προσωπικότητα" θεωρείται μάλλον ασαφής, επειδή έχει διαφορετική σημασία για διαφορετικούς ψυχολόγους της προσωπικότητας. Εκεί όπου οι περισσότεροι θα αποδέχονταν ότι το πεδίο της προσωπικότητας είναι η μελέτη του τρόπου κατά τον οποίο τα άτομα διαφέρουν μεταξύ τους, θα διαφωνούσαν ωστόσο ως προς τον καλύτερο τρόπο θεωρητικοποίησης αυτών των ατομικών διαφορών3. Στην καθημερινή ζωή τείνουμε να τον χρησιμοποιούμε με δύο διαφορετικούς τρόπους: αφενός, για να τονίσουμε την ολοκλήρωση, την συνοχή/συνέπεια και τη μοναδικότητα της ύπαρξης ενός συγκεκριμένου ατόμου. Αφετέρου, χρησιμοποιούμε την έννοια της προσωπικότητας, για να τονίσουμε διαστάσεις ομοιότητας και διαφοράς μεταξύ των ανθρώπων4. Η έννοια της προσωπικότητας μας βοηθά να καταλάβουμε γιατί οι άνθρωποι αντιδρούν με διαφορετικούς τρόπους κάτω από παρόμοιες συνθήκες. Οι σύγχρονες αποδεκτές θεωρίες της προσωπικότητας χαρακτηρίζονται από εκλεπτυσμένες θεωρητικοποιήσεις και υποστηρίζονται από την έρευνα, αλλά πολλές από τις ρίζες τους βρίσκονται στο παρελθόν, σε μη επιστήμονες αρχαίους φιλοσόφους. Η καθολική πίστη του Ιπποκράτη ήταν πως ολόκληρη η συμπεριφορά εδράζεται στη βιολογία και ότι στην ανισορροπία μεταξύ των τεσσάρων χυμών του σώματος (του αίματος, της μέλαινας χολής, της κίτρινης χολής και του φλέγματος) είναι δυνατό να βρεθούν οι πηγές της ατομικής διαφοροποίησης της προσωπικότητας καθώς και σχήματα μη φυσιολογικής συμπεριφοράς. Εξαιτίας των περιορισμών της εποχής του σε βάρος της ανατομής του ανθρώπινου σώματος ο Ιπποκράτης αδυνατούσε να αποκτήσει ορθή κατανόηση του εγκεφάλου και του νευρικού συστήματος. Παρ' όλα αυτά οι απόψεις του είχαν σαφή βιολογική θεμελίωση5. Επόμενοι του Ιπποκράτη, τόσο ο Επίκουρος (341-270 π.Χ.) όσο και ο Κικέρωνας (106-43 π.Χ.) υπήρξαν θεωρητικοί της προσωπικότητας. Πιστεύοντας λιγότερο σε ένα βιολογικό πρότυπο, προέκριναν με σαφήνεια μία ψυχολογική (γνωσιακή) βάση για την προσωπικότητα5. Στη δεκαετία του 1960 η φυσιολογική προσωπικότητα μελετούνταν ευρέως με βάση κάποια εκδοχή της θεωρίας των γνωρισμάτων. Δηλαδή, ότι οι άνθρωποι κατέχουν συγκεκριμένα χαρακτηριστικά γνωρίσματα που τους προδιαθέτουν να δρουν κατά συγκεκριμένους και συνεπείς τρόπους. Τα γνωρίσματα αυτά διακρίνονται για την οικουμενικότητα τους: όλα τα άτομα είναι δυνατό να περιγραφούν με όρους αυτών των γνωρισμάτων. Η διαφορά έγκειται στο βαθμό κατά τον οποίο το κάθε άτομο κατέχει καθένα από τα χαρακτηριστικά αυτά6. Σύμφωνα με την προσέγγιση των γνωρισμάτων, τα άτομα που παραβατούν πρέπει να διαφέρουν από αυτά που δεν παραβατούν με όρους χαρακτηριστικών της προσωπικότητας τους. Η θεμελιώδης προκείμενη έννοια στην προσέγγιση των γνωρισμάτων είναι αυτή της συνέπειας, δίχως την οποία η ιδέα της προσωπικότητας φαίνεται να εξαφανίζεται, αφήνοντας απρόβλεπτη την ανθρώπινη συμπεριφορά. Στα 1968 ο W.Mischel συνέθεσε μία φαινομενικά καταστρεπτική κριτική για τη θεωρία των γνωρισμάτων, στην οποία κατέρριπτε την αντίληψη ότι οι άνθρωποι συμπεριφέρονται με συνέπεια ανεξαρτήτως καταστάσεων. Μολαταύτα, και παρά την κακή πρόγνωσή της ύστερα από την επίθεση του Mischel, τριάντα χρόνια αργότερα η προσωπικότητα ευημερεί. Πράγματι, στις μέρες μας οι έρευνες της προσωπικότητας είναι δημοφιλείς και οι δοκιμασίες (τεστ) της προσωπικότητας είναι επικερδείς7. Οι θεωρίες των ψυχολογικών τύπων ανήκουν σε αυτή την προσέγγιση των γνωρισμάτων. Βασίζονται στην αντίληψη ότι το σημαντικό είναι ο τύπος της προσωπικότητας στον οποίο ανήκει ένα άτομο, από τον οποίο και έπονται, λίγο ή πολύ αναπόδραστα, τόσο τα γνωρίσματα του όσο και πιο εξειδικευμένες εκδηλώσεις συμπεριφοράς4. Άλλες προσεγγίσεις συνιστούν συγκεκριμένες ψυχοδυναμικές θεωρίες, που κατάγονται κυρίως από τις ιδέες του Freud, καθώς και η φαινομενολογική προσέγγιση, δηλαδή το πώς οι άνθρωποι βιώνουν υποκειμενικά τα γεγονότα και τις περιστάσεις. Τα συμπεριφορικά μοντέλα αντιμετωπίζουν τις διαφορές μεταξύ ατόμων κατά το βαθμό στον οποίο η κατευθυνόμενη συμπεριφορά επιδρά στην ανθρώπινη διαγωγή, ενώ η γνωστική προσέγγιση εισάγει γνωστικές όψεις της ψυχολογικής λειτουργίας κατά τη θεώρηση της εγκληματικότητας. Η παρούσα εργασία αποσκοπεί στην αποσαφήνιση του τρόπου με τον οποίο η θεωρία της προσωπικότητας συμβάλλει στην εννοιοσκόπηση/κατανόηση της εγκληματικής συμπεριφοράς. Στο πρώτο μέρος, επιχειρείται ως πρώτο βήμα να οριστεί η έννοια της προσωπικότητας και ακολουθεί μία σύντομη επισκόπηση των θεωριών για την προσωπικότητα. Γίνεται επίσης αναφορά στις ιδέες του Freud σχετικά με τα συστατικά στοιχεία της προσωπικότητας, καθώς και στη θεωρία της προσωπικότητας του Adler.
Ακολουθεί μία σύντομη έκθεση της θεωρίας γνωρισμάτων του Allport και στο πώς αυτή αποδίδει τη συνέπεια στη συμπεριφορά σε χαρακτηριστικά γνωρίσματα που κατέχει κάθε άτομο και τα οποία καθορίζουν συνήθεις ανταποκρίσεις του σε περιστάσεις της ζωής. ΄Επεται η τυπολογία προσωπικοτήτων του Jung και η θεωρία προσωπικών κατασκευών του Kelly, που κατάγεται από μία φαινομενολογική οπτική. Ο Kelly δίνει έμφαση κυρίως στις γνωστικές όψεις: στο πώς ένα άτομο αντιλαμβάνεται τον κόσμο, σε ποιες σημασίες αποδίδει στα γεγονότα πιο πολύ παρά στα ίδια τα γεγονότα. Αυτές οι σημασίες - οι προσωπικές κατασκευές του κάθε ατόμου - αποτελούν τους δομικούς λίθους της προσωπικό-τητας και καθορίζουν τον τρόπο με τον οποίο κανείς αντιλαμβάνεται τα γεγονότα στο περιβάλλον του και το πώς αντιδρά σε αυτά. Μία πιο εκτεταμένη αναφορά γίνεται στη θεωρία προσωπικότητας του Eysenck. Η θεωρία αυτή έχει προσελκύσει ιδιαίτερη προσοχή, καθώς θεωρείται καλά επεξεργασμένη, και ιδίως σε ό,τι αφορά την ερμηνεία της εγκληματικής συμπεριφοράς. Ο Eysenck επιχειρεί να ανακαλύψει την αιτιακή αλυσίδα της συμπεριφοράς εν γένει και της εγκληματικής συμπεριφοράς ειδικότερα. Καταλήγει να υποστηρίζει ότι οι καταγεγραμμένες στο DNA, κληρονομικές καταβολές ασκούν επίδραση στις νευροφυσιολογικές λειτουργίες, που με τη σειρά τους επιδρούν στις εκδηλώσεις της ανθρώπινης συμπεριφοράς κατά τη διαδικασία της ψυχολογικής ανάπτυξης. Η τελευταία μπορεί να αποτιμηθεί στη βάση τριών διαστάσεων της προσωπικότητας, δηλαδή της Εξωστρέφειας (Ε), της Νευρωτικότητας (Ν) και της Ψυχωτικότητας (Ρ). ΄Ετσι, ο Eysenck γίνεται υποστηρικτής του βιολογικού παράγοντα: οι διαφορές στην προσωπικότητα των ατόμων οφείλονται σε νευροφυσιολογικές διαφορές και αυτές οφείλονται κυρίως στη βιολογική κληρονομιά τους.
Στο δεύτερο μέρος της εργασίας επισκοπούνται γνωστικές όψεις της προσωπικότητας, όπως το σημείο ελέγχου, η ηθικότητα και η αυτοαντίληψη. Αυτές οι γνωστικές όψεις διαδραματίζουν κεντρικό ρόλο στη συμπεριφορά των ατόμων, αφού αυτή καθορίζεται σε μεγάλο βαθμό από τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνονται τον κόσμο και τον εαυτό τους.
Τέλος, στο τρίτο μέρος, παρουσιάζεται ο τρόπος με τον οποίο η έννοια της προσωπικότητας έχει συμβάλει στην κλινική πράξη. Τα άτομα με ανωμαλίες προσωπικότητας, τα οποία συνιστούν πρόβλημα για τον εαυτό τους και την κοινωνία, οφείλουν τις ανωμαλίες αυτές σε διαταραχές γνωρισμάτων της προσωπικότητας. Αυτές οι διαταραχές εκδηλώνονται μέσω μία ποικιλίας διαπροσωπικών μορφών συμπεριφοράς και στάσεων εαυτού που αποκλίνουν από τις αντίστοιχες του γενικού πληθυσμού, καταλήγοντας έτσι σε δυσλειτουργικές σχέσεις.
Α΄ Μέρος: Θεωρίες της Προσωπικότητας
Μερικές μορφολογικές θεωρίες επιχειρούν να ανακαλύψουν τους βασικούς αιτιακούς παράγοντες της προσωπικότητας, δηλαδή το τι προδιαθέτει τα άτομα να ενεργούν κατά συγκεκριμένους και συνεπείς τρόπους. Είναι οι αιτίες βιολογικές και καθορισμένες από τη γενετική μας κατασκευή ή πρόκειται για κάτι μαθητό από το κοινωνικό μας περιβάλλον, αυτό που μας κάνει να βλέπουμε τον κόσμο με ένα συγκεκριμένο τρόπο;
Α1. Η Θεωρία της προσωπικότητας του Freud
Μία μεγάλη προσφορά της ψυχαναλυτικής θεωρίας του Freud στην κατανόηση της ανθρώπινης προσωπικότητας και συμπεριφοράς είναι ότι παρουσίασε και όρισε καταρχήν τρία επίπεδα συνείδησης στον άνθρωπο: το ασυνείδητο, το προσυνειδητό και το συνειδητό8.
Το ασυνείδητο είναι ένα μεγάλο μέρος του ψυχισμού, του οποίου ο άνθρωπος δεν έχει επίγνωση. Περιλαμβάνει τις βασικές ορμές ψυχικής ενέργειας καθώς και τα γεγονότα, επιθυμίες και παρορμήσεις που έχουν απωθηθεί από τη συνείδηση και τις εμπειρίες της παιδικής ηλικίας που ο άνθρωπος έχει λησμονήσει. Το ασυνείδητο είναι παρόν κατά τη γέννηση και υπάρχει σε όλη τη ζωή του ανθρώπου λειτουργώντας πάντα ως μια μεγάλη κινητήρια δύναμη στη ζωή του.
Το προσυνειδητό είναι η "λογοκρισία", από την οποία περνούν όλες οι αναμνήσεις του ασυνείδητου για να αποφασισθεί αν θα τους επιτραπεί η είσοδος στη συνείδηση ή αν, αντίθετα, απωθηθούν στο ασυνείδητο.
Το συνειδητό επίπεδο περιλαμβάνει όλα αυτά των οποίων ο άνθρωπος έχει επίγνωση σε σχέση με τον εαυτό του και το περιβάλλον του.
Αργότερα, ο Freud άλλαξε τον τρόπο με τον οποίο χρησιμοποιούσε τη διάσπαση της ψυχικής ζωής σε ασυνείδητες και συνειδητές αντιδράσεις9.
Στο βιβλίο του το Εγώ και το Εκείνο10 o Freud εγκατέλειψε αυτή την ταξινόμηση, όταν μίλησε για τη δομή της προσωπικότητας και την χώρισε σε τρία μέρη: το Εκείνο, το Εγώ, και το Υπερεγώ και προσπάθησε να δεί τη δομική σχέση μεταξύ τους.
Τα τρία αυτά επίπεδα της προσωπικότητας είναι αλληλένδετα και αλληλοεξαρτώμενα. Η ψυχική ενέργεια που ενεργοποιεί και παρακινεί τον άνθρωπο και η οποία ονομάζεται libido, επενεργεί και στα τρία αυτά επίπεδα.
Το Εκείνο περιλαμβάνει ό,τι έχει κληρονομήσει ο άνθρωπος που το αποκτά κατά τη σύλληψή του. Επομένως, υπάρχει κατά τη γέννηση11. Αποτελεί το ασυνείδητο μέρος της προσωπικότητας. Είναι το ακαλλιέργητο, το πρωτόγονο, το "ζώο μέσα στον άνθρωπο", με το οποίο ο άνθρωπος γεννιέται, και δρα με βάση το ένστικτο. Η λειτουργία του έγκειται στο να
παρέχει την ψυχική ενέργεια που κάνει τον άνθρωπο να θέλει να ζήσει. Αυτή μπορεί να ωθήσει τον άνθρωπο προς δύο κατευθύνσεις: είτε προς μία εποικοδομητική, ερωτική και συναισθηματική συμπεριφορά, είτε προς μία επιθετική, εχθρική και καταστρεπτική.
Το Εγώ αρχίζει να αναπτύσσεται από τη γέννηση του ανθρώπου και μετά. Βρίσκεται ανάμεσα στις απαιτήσεις του Εκείνου και τους περιορισμούς που επιβάλλει η πραγματικότητα και προσπαθεί να συμμορφώσει τις ορμές του Εκείνου στις απαιτήσεις της πραγματικότητας. Περιλαμβάνει λειτουργίες όπως τη λογική σκέψη, την επίλυση προβλημάτων και την εποικοδομητική και δημιουργική σκέψη. Το Υπερεγώ είναι η "συνείδηση" του ανθρώπου που περιλαμβάνει όλε τις κοινωνικές και ηθικές του αξίες. Δεν υπάρχει κατά τη γέννηση, αλλά αρχίζει να αναπτύσσεται γύρω στα τέσσερα χρόνια της ζωής του παιδιού, αφού επιλύσει το οιδιπόδειο σύμπλεγμα του, στην ηλικία, δηλαδή, που θα πρωτοαισθανθεί ενοχές. Το παιδί τότε θα αντλήσει δύναμη από τους γονείς του ταυτιζόμενο μαζί τους και έτσι θα αρχίσει να αναπτύσσεται το Υπερεγώ. Οι γονείς θα του επιβάλουν αξίες και ιδανικά μέσα από την αμοιβή και την τιμωρία. Το Υπερεγώ εγκρίνει ή απορρίπτει επιθυμίες ή συμπεριφορές, αυτό-τιμωρεί αλλά και αυτό-αμείβει τον άνθρωπο12. Βασικά λειτουργεί ασυνείδητα αλλά είναι και η "ασυνείδητη" και η "συνειδητή" συνείδηση του ανθρώπου. Η αποδοτικότητα του Υπερεγώ μετριέται με το βαθμό συμμόρφωσης του ανθρώπου στους κοινωνικούς νόμους και αξίες.
΄Όταν το Εκείνο, το Εγώ και το Υπερεγώ ισορροπούν, τότε υπάρχει προσαρμογή. ΄Αν η ισορροπία αυτή διαταραχθεί, έχουμε συμπτώματα δυσπροσαρμοστικότητας. Ο Freud θεωρεί ότι η εσωτερική οργάνωση του ατομικού Εκείνου, Εγώ και Υπερεγώ διαμεσολαβεί τη σύγκρουση μεταξύ βιολογίας (των κληρονομημένων δομών των ενστίκτων) και κοινωνίας (του κοινωνικού περιβάλλοντος του παιδιού). Για το Freud, το γεγονός αυτό καταλήγει στην ανάπτυξη αδρών κατηγοριών τύπων προσωπικότητας, όπως του στοματικού, του πρωκτικού κ.λπ., καθένας από τους οποίους εκδηλώνεται με συνεπείς μορφές συμπεριφοράς4.
Α2. Η Θεωρία της προσωπικότητας του Adler
Ο Adler τονίζει στη θεωρία του την ολότητα και το αδιάσπαστο της ανθρώπινης προσωπικότητας. Πιστεύει πως κάθε άνθρωπος διαμορφώνει κατά τρόπο μοναδικό τα κίνητρα, τα ενδιαφέροντα και τις αξίες του, σύμφωνα με τη γνώμη που έχει για τον εαυτό του, έτσι ώστε κάθε τι που κάνει να φέρει τη σφραγίδα του δικού του τρόπου ζωής13.
Η έννοια του τρόπου ζωής αποτελεί το σύνθημα της αντλεριανής θεωρίας της προσωπικότητας. Είναι η αρχή που ερμηνεύει τη μοναδικότητα της προσωπικότητας. Ο τρόπος ζωής ενός ανθρώπου είναι όλα όσα κάνει στη ζωή του για να φθάσει στον τελικό του στόχο: είναι ο αγώνας για ανωτερότητα. Κάθε άνθρωπος καταστρώνει το δικό του σχέδιο με το οποίο θα προσπαθήσει να φτάσει στην ανωτερότητα. Το σχέδιο αυτό διαμορφώνει το χαρακτήρα του14.
΄Ενας άλλος όρος που επινόησε ο Adler και που συνδέεται άμεσα με το χαρακτήρα και τον τρόπο ζωής του ανθρώπου, είναι ο "δημιουργικός εαυτός" που τον έβλεπε ως την "αρχική αιτία" όλης της συμπεριφοράς. Κατά τη δική του περιγραφή, ο δημιουργικός εαυτός μπορεί να παρομοιαστεί με την έννοια της ψυχής. Η λειτουργία του έγκειται στο να βοηθήσει κάθε άνθρωπο στην αναζήτηση των εμπειριών που θα του επιτρέψουν να αναπτυχθεί και να εξελιχθεί στο έπακρο και, με αυτό τον τρόπο, να αναγνωρίσει το μοναδικό τρόπο ζωής του13. Ο τρόπος ζωής ενός ανθρώπου καθορίζεται από αισθήματα κατωτερότητας, και ο στόχος της ανωτερότητας προς τον οποίο αγωνίζεται είναι απλώς μία αναπλήρωση για το αίσθημα κατωτερότητας που έχει. Ως κοινωνικό ον, που είναι ο υγιής άνθρωπος, πρέπει να εκπληρώσει τρία βασικά καθήκοντα στη ζωή του τα οποία ο Adler επιγραμματικά ονομάζει: εργασία, αγάπη, φιλία. Η αδυναμία να προσαρμοστεί ή η άρνηση να αποδεχθεί τα τρία αυτά καθήκοντα της ζωής αποτελούν για τον Adler σημάδια νευρωτικού ή δυσπροσάρμοστου γενικά ανθρώπου15.
΄Αλλοι μελετητές χρησιμοποιούν την έννοια των γνωρισμάτων της προσωπικότητας, που προαναφέρθηκε, ως ερμηνευτικό εργαλείο για τη συνέπεια της προσωπικότητας. Καλό παράδειγμα θεωριών των γνωρισμάτων αποτελούν αυτές του Allport και του Jung.
Α3. Η θεωρία γνωρισμάτων του Allport
Η θεωρία γνωρισμάτων του Allport16 εστιάζει στο σύνολο της προσωπικότητας των υγιών ατόμων. Τα γνωρίσματα της προσωπικότητας αποτελούν τους δομικούς λίθους της θεωρίας. Κατά τον Αllport τα γνωρίσματα είναι η πηγή της συνέπειας στην ανθρώπινη συμπεριφορά και ευθύνονται για τις διαφορές στον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι αντιδρούν στις ίδιες καταστάσεις. Ο Allport πίστευε ότι τα γνωρίσματα μπορούν να εντοπιστούν έμμεσα μέσω της συχνότητας με την οποία ένα πρόσωπο εκδηλώνει μία συγκεκριμένη μορφή συμπεριφοράς, καθώς και μέσω της έντασης της εκάστοτε προτιμώμενης αντίδρασης. Εισήγαγε επίσης τη μέθοδο της προσωπικής συνέντευξης, δηλαδή της απευθείας θέσης ερωτημάτων στους ανθρώπους σχετικά με τους ίδιους, τα σχέδια και τις προθέσεις τους, καθώς και αυτή της χρήσης εγγράφων, επιστολών και ημερολογίων, που αποτελούν μία καλή πηγή στοιχείων για τα γνωρίσματα ενός προσώπου. Σύμφωνα με τον Allport, τα γνωρίσματα δεν είναι πλήρως παρόντα κατά τη γέννηση, αλλά αναπτύσσονται ως αποτέλεσμα μάθησης μέσα σε ένα περίπλοκο περιβάλλον. Ο σωματότυπος, η ιδιοσυγκρασία και η ευφυ.ί.α συνιστούν την κληρονομική πρώτη ύλη από την οποία αναπτύσσονται τα ατομικά γνωρίσματα ως αποτέλεσμα της διαντίδρασής της με το περιβάλλον. Επιπρόσθετα, μολονότι η προσωπικότητα μπορεί να θεωρηθεί αποτέλεσμα διαντίδρασης μεταξύ γενετικών προδιαθέσεων και κοινωνικής μάθησης, η συμπεριφορά πρέπει να ερμηνεύεται με όρους τωρινών κινήτρων και προθέσεων του ατόμου17.
A4. Η Θεωρία τύπων του Jung
H θεωρία τύπων του Jung έχει τρεις άξονες και αντιπροσωπεύει τους κύριους τρόπους προσαρμογής και κατανόησης των συμπεριφεριολογικών, συναισθηματικών, γνωσιακών και εικονοπλαστικών προϊόντων της ψυχής. Η πολικότητα εξωστρέφεια-εσωστρέφεια υποδεικνύει ένα σχήμα σχέσης αντικειμένου. Οι εξωστρεφείς προσανατολίζονται προς το εξωτερικό αντικείμενο κατ' αρχάς και έπειτα επιστρέφουν, για να συμπεριλάβουν και να προσαρμόσουν τον εαυτό τους στην κατανόηση της διαντίδρασης. Οι εξωστρεφείς προσανατολίζονται προς ανθρώπους, αντικείμενα και εξωτερικές καταστάσεις. Είναι πιθανό να διακρίνουν υποκειμενική δραστηριότητα μόνο υπό το φως της εξωτερικής πραγματικότητας και των σχέσεων αντικειμένου. Οι εσωστρεφείς, ωστόσο, προσανατολίζονται προς τον εσωτερικό κόσμο, ιδίως στον εσωτερικό κόσμο αντικειμένων ή συμπλεγμάτων και εικόνων. Η ενέργειά τους ρέει πρώτα ένδον και έπειτα στην εξωτερική πραγματικότητα. Για το λόγο αυτό οι εσωστρεφείς θεωρούνται συχνά απροσάρμοστοι και εγωιστές. Παρατηρούν πρώτα τον εσωτερικό τους κόσμο και έπειτα εξετάζουν πώς τα εξωτερικά αντικείμενα μπορούν να ταιριάξουν με αυτόν και να προσαρμοστούν σε αυτόν.
Ο αντιληπτικός άξονας αίσθησηδιαίσθηση αναφέρεται στον τρόπο με τον οποίο γίνεται αντιληπτή και εσωτερικεύεται η ψυχική πραγματικότητα. O Jung υποδείκνυε τον αντιληπτικό άξονα της αίσθησης ως την ψυχική λειτουργία που εσωτερικεύει το συγκεκριμένο στο εδώ και τώρα. Η διαίσθηση, ωστόσο, υποδεικνύει έναν τρόπο σύλληψης της ψυχικής πραγματικότητας κατά τον οποίο εσωτερικεύονται σύνολα μάλλον παρά μέρη. Το διαισθητικό άτομο τείνει να θαμπώνει τη λεπτομέρεια, αλλά να συλλαμβάνει τη συνολική εικόνα.
Ο Jung χρησιμοποίησε την πολικότητα σκέψη-συναίσθημα, για να ασχοληθεί με την επεξεργασία της πληροφορίας και την κρίση. ΄Όταν χρησιμοποιείται η σκέψη, τα δεδομένα κρίνονται σύμφωνα με αρχές και με τη λογική. Το συναίσθημα αναφέρεται στη διαμόρφωση κρίσεων μέσω μη λογικών διεργασιών, προσανατολισμένων στην αξία και στην εκτίμηση, ιδιαίτερα εφόσον αναφέρονται στις διαπροσωπικές σχέσεις. Αυτοί οι τρεις άξονες συνδυάζονται, ώστε να τυποποιήσουν κάθε άτομο χωριστά. ΄Ολοι έχουν όλους τους δυνατούς συνδυασμούς στην ψυχή τους.
Κάθε άτομο έχει, ωστόσο, ένα σύνολο λειτουργιών που είναι καλύτερα αναπτυγμένο απ' ό,τι άλλα. Η υπερέχουσα λειτουργία είναι ο ισχυρά αναπτυγμένος τύπος που εξελίσσει κανείς προς τα έξω κατά την ωρίμανση μέχρι την ενηλικίωση και αναπτύσσει από την πρώιμη ηλικία του, με τους ιδιοσυγκρασιακούς παράγοντες να παίζουν ρόλο συμβαλλόντων.
Κατώτερες ή λιγότερο αναπτυγμένες λειτουργίες είναι επίσης παρούσες και φωνάζουν επιζητώντας προσοχή κατά τα χρόνια της ανάπτυξης. Στο δεύτερο μισό της ζωής οι ενήλικες επιχειρούν να ενσωματώσουν τις κατώτερες λειτουργίες τους ή να πλατύνουν και να βαθύνουν την κατανόησή τους γι' αυτές. Αυτές οι λιγότερο αναπτυγμένες λειτουργίες παρουσιάζονται ως συμπλέγματα ξένα προς το Εγώ και συχνά προβάλλονται πάνω σε άλλα πρόσωπα ή καταστάσεις. Επιχειρώντας να ανακτήσουν αυτές τις προβολές και να κατανοήσουν τις κατώτερες λειτουργίες τους, οι ώριμοι ενήλικες κερδίζουν ένα μεγαλύτερο βαθμό πληρότητας ή ολοκλήρωσης της προσωπικότητας18. ΄Ετσι, η θεωρία ψυχολογικών τύπων του Jung προτείνει ένα συγκεκριμένο εργαλείο, σχετικό με τις λειτουργίες του Εγώ, που αποτελεί οδηγό για τη διαδικασία ατομικής ανάπτυξης και για τη συναίσθηση των δυνατοτήτων κάθε ατόμου19.
Α5. Η θεωρία προσωπικών κατασκευών του Kelly
Η προσέγγιση του Kelly στην κατανόηση της προσωπικότητας είναι διαφορετική. Η ουσία έγκειται στην κατανόηση κάθε ατόμου με τους δικούς του όρους. Για τον Kelly, η προσωπικότητα δεν είναι δυνατό ούτε να ποσοτικοποιηθεί αλλά ούτε και να γενικευτεί ως υπερκατηγορία διαφόρων ατόμων. Η συμπεριφορά και η προσωπικότητα κάθε ατόμου συνιστούν άμεσα αποτελέσματα του τρόπου με τον οποίο αυτό το άτομο προσλαμβάνει και κατανοεί τον κόσμο, ιδίως τους άλλους ανθρώπους.
Κατά τον Kelly, οι άνθρωποι λειτουργούν σαν επιστήμονες: προσπαθούν να κατανοούν τον κόσμο, ώστε να είναι σε θέση να προβλέπουν τα γεγονότα και να ελέγχουν το περιβάλλον. Οι δομικοί λίθοι της θεωρίας του Kelly ονομάζονται "προσωπικές κατασκευές" και διαμορφώνουν τις επιμέρους υποθέσεις εργασίας που οι άνθρωποι κάνουν για τον κόσμο. Πρόκειται για ζεύγη αντίθετων εννοιών που αποδίδουμε στον κόσμο των αντικειμένων και των ανθρώπων που μας περιβάλλουν. Προκύπτουν από την πείρα και, από τη στιγμή που θα διαμορφωθούν, καθοδηγούν τη συμπεριφορά μας. ΄Ετσι, κατά τον Κelly20, η θεμελιώδης συνέπεια στη συμπεριφορά ενός ατόμου είναι το άμεσο αποτέλεσμα του συστήματος προσωπικών κατασκευών που χρησιμοποιεί, προκειμένου να διερμηνεύσει τον κόσμο, και που αποτελεί κατ' ουσίαν την ίδια την προσωπικότητά του.
Η θεωρία του Kelly βρίσκεται σε συμφωνία με αυτή του Carson21, που υποστηρίζει ότι υπάρχει ένας αιτιακός δεσμός μεταξύ (α) των πίστεων σχετικά με τον πιθανό τρόπο αντίδρασης των άλλων, (β) την εκδήλωση μορφών συμπεριφοράς συνεπών προς αυτές τις προσδοκίες και (γ) αντιδράσεων επιβεβαίωσης εκ μέρους των άλλων. Ένα εχθρικό άτομο, για παράδειγμα, προσδοκά εχθρότητα εκ μέρους των άλλων ανθρώπων σε ποικίλες περιστάσεις και συμπεριφέρεται απέναντι τους με τρόπο τέτοιο, ώστε να προκύπτει εχθρότητα ως αντίδραση. ΄Ετσι, λαμβάνει επιβεβαίωση για τις προσδοκίες του από τις αντιδράσεις των άλλων. Με τον τρόπο αυτό, οι συγκεκριμένες προσδοκίες καθίστανται αυτοεκπληρούμενες προφητείες και το αποτέλεσμά τους είναι η διαμόρφωση και διατήρηση άκαμπτων τρόπων διαπροσωπικής συμπεριφοράς.
Α6. Η θεωρία προσωπικότητας του Eysenck
Μία λεπτομερώς επεξεργασμένη θεωρία της προσωπικότητας είναι αυτή του Eysenck22. Πρόκειται για μία θεωρία τύπων. Σύμφωνα με αυτήν, οι τύποι της προσωπικότητας διακρίνονται από θεμελιώδεις διαφορές στο νευρικό σύστημα, οι οποίες κληρονομούνται. Ο τύπος του προσώπου είναι αυτός που επιφέρει συνέπεια/συνοχή στη συμπεριφορά του και, επομένως, γεννά την προσωπικότητα του.
Η αρχική θεωρία έγινε αργότερα αντικείμενο περαιτέρω επεξεργασίας από τους Eysenck23 και Eysenck and Gudjonsson2, προκειμένου να ερμηνεύσει την προδιάθεση ορισμένων ατόμων για διάπραξη εγκλημάτων. Κατ' ουσίαν, η θεωρία επιχειρεί να εξηγήσει γιατί μερικοί άνθρωποι αποτυγχάνουν να συμμορφωθούν με τους κοινωνικούς κανόνες.
Στο περιγραφικό της μέρος η θεωρία υπογραμμίζει την ιεραρχική δομή της προσωπικότητας. Οι ποικιλομορφίες στην ανθρώπινη ιδιοσυγκρασία συνδέονται με τρεις ανεξάρτητες διαστάσεις, αυτές της Νευρωτικότητας-Σταθερότητας (Ν), της Ψυχωτικότητας-Υπερεγώ (Ρ) και της Εξωστρέφειας-Εσωστρέφειας (Ε)24. Η θέση ενός προσώπου σε καθεμιά διάσταση καθορίζει τον τύπο στον οποίο αυτό το πρόσωπο ανήκει, και ο οποίος, με τη σειρά του, καθορίζει τα γνωρίσματα της προσωπικότητας αυτού του προσώπου. Αυτά τα γνωρίσματα καθορίζουν τις συνήθεις αντιδράσεις του και αυτές οι συνήθειες καθορίζουν τις εξειδικευμένες επιμέρους αντιδράσεις του.
Ένα πρώτο κομβικό σημείο τη θεωρίας είναι η βιολογική βάση της προσωπικότητας. Οι διαφορές στη γενετική δομή μεταξύ των ατόμων επηρεάζουν τη νευροφυσιολογική κατασκευή τους, η οποία καθορίζει τη θέση τους στις τρεις διαστάσεις της προσωπικότητας. Η θέση ενός προσώπου στη διάσταση προσωπικότητας Ε (Εξωστρέφεια - Εσωστρέφεια) αιτιολογείται από το επίπεδο της εγκεφαλικής διέγερσης. Οι εξωστρεφείς διακρίνονται από χαμηλή διέγερση και τείνουν να συμπεριφέρονται με τρόπο που αυξάνει το επίπεδο διέγερσης τους. Με την καθημερινή συμπεριφορά τους αναζητούν ερεθίσματα και νέες εμπειρίες. Επίσης, διαμορφώνουν εξαρτημένες αντιδράσεις με μικρότερη ετοιμότητα.
Απεναντίας, οι εσωστρεφείς είναι χρονίως υπερδιεγερμένοι εκ γενετής. Συμπεριφέρονται με τρόπο που επιχειρεί να χαμηλώσει το επίπεδο διέγερσης τους και, κατά συνέπεια, αποφεύγουν τα επιπλέον ερεθίσματα που προέρχονται από τον έξω κόσμο. Ο Thomas4 παρατηρεί σχετικά ότι είναι σαν να υπάρχει ένα εσωτερικό "κουμπί έντασης της φωνής" που, ενώ για τους εσωστρεφείς είναι μονίμως γυρισμένο πολύ ψηλά, για τους εξωστρεφείς είναι γυρισμένο πολύ χαμηλά, και η καθημερινή συμπεριφορά τους να πρέπει να παρέχει αντίστοιχα αντισταθμίσματα.
Ένα παράδειγμα: το γνώρισμα προσωπικότητας της αναζήτησης αισθησιασμού έχει θεωρηθεί υπεύθυνο για συμπεριφορά που χαρακτηρίζεται από έλλειψη αναστολών, αντισυμβατικότητα και παρορμητικότητα. Οι Farley and Sewell25 θεωρούν ότι τα παραπτωματικά άτομα έχουν υπερβάλλουσα ανάγκη για ερεθίσματα. Η ανάγκη αυτή οφείλεται σε ελαττωματική διέγερση εδρασμένη στη φυσιολογία και κληρονομική, που διαντιδρά με τις ευκαιρίες για ερεθίσματα που παρέχονται από το περιβάλλον. Σε ένα περιβάλλον που αδυνατεί να παράσχει εμπειρίες πλούσιες σε ερεθίσματα και κοινωνικά αποδεκτές, τα άτομα που αναζητούν ερεθίσματα είναι πιθανό να στραφούν σε αντικοινωνική συμπεριφορά, προκειμένου να ικανοποιήσουν τις ανάγκες τους. Ωστόσο, οι μελέτες σχετικά με τις διαφορές στη διάσταση της αναζήτησης αισθησιασμού μεταξύ παραπτωματιών και μη παραπτωματιών δε συμφωνούν απόλυτα μεταξύ τους και, όποτε παρατηρούνται διαφορές τέτοιου είδους, δεν είναι σημαντικές.
Η θέση ενός ατόμου στη διάσταση Ν (Νευρωτικότητας-Σταθερότητας) αιτιολογείται από την ύπαρξη ή την έλλειψη σταθερότητας στο αυτόνομο νευρικό σύστημα, που αποτελεί το μέρος του νευρικού συστήματος το οποίο ελέγχει τις ακούσιες λειτουργίες, όπως την αναπνοή, την πέψη και τον καρδιακό σφυγμό. Οι άνθρωποι που τοποθετούνται ψηλά στη διάσταση αυτή εμφανίζουν ισχυρές συναισθηματικές αντιδράσεις στο στρες και υψηλά επίπεδα "ορμής"24. Τέλος, η διάσταση Ρ (Ψυχωτικότητας-Υπερεγώ) συσχετίζεται με τα κυκλοφορούντα ανδρογόνα. Τα γνωρίσματα που χαρακτηρίζουν όσους παρουσιάζουν υψηλά σκορ στη διάσταση Ρ είναι τα ίδια που χαρακτηρίζουν και τις αντικοινωνικές προσωπικότητες: εχθρότητα, σκληρότητα, παρορμητικότητα, έλλειψη κοινωνικής ευαισθησίας και ενσυναίσθησης, εγωκεντρισμός.
Ο Eysenck είναι στην πραγματικότητα υποστηρικτής της σημασίας που έχουν οι γενετικοί παράγοντες στη διαμόρφωση της συμπεριφοράς. Το DNA, μέσω της γενετικής κληροδότησης, επηρεάζει και καθορίζει το επίπεδο της θέσης που καταλαμβάνουν τα άτομα στις διαστάσεις Ε, Ν και Ρ. Αυτό, γιατί οι διαφορές στη δομή και λειτουργία του νευρικού συστήματος μεταξύ των ατόμων (οι οποίες οφείλονται στη γενετική τους κληρονομιά, κυρίως) καθορίζουν και τις μεταξύ τους διαφορές σε χαρακτηριστικά της προσωπικότητας, όπως είναι η κατευθυνόμενη συμπεριφορά ή η εναισθησία, καθώς και γνωστικές λειτουργίες, όπως είναι η μνήμη και η αντίληψη. Οι τελευταίες καθορίζουν, με τη σειρά τους, το δρόμο που θα ακολουθήσει ένα άτομο κατά τη διαδικασία της ψυχολογικής ανάπτυξης, καθώς και την προσωπικότητα που θα διαθέτει κατά την ενηλικίωση. ΄Ετσι, η θέση την οποία καταλαμβάνει ένα άτομο σε καθεμιά από τις τρεις διαστάσεις της προσωπικότητας καθορίζει τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας που θα διαθέτει, τα οποία, με τη σειρά τους, θα καθορίζουν τις συνήθεις αντιδράσεις του.
Παρά ταύτα, η θεωρία του Eysenck δεν υπαινίσσεται ότι η εγκληματικότητα είναι βιολογικά καθορισμένη. Πέρα από την προσωπική βιολογική δομή, ο Eysenck θεωρεί αιτία συμπεριφοράς την προσωπική συνείδηση, τη διαμόρφωση της οποίας ερμηνεύει με όρους κατευθυνόμενης συμπεριφοράς. Η κοινωνικά αποδεκτή συμπεριφορά αντιμετωπίζεται θετικά και επιβραβεύεται, ενώ η κοινωνικά απαράδεκτη συμπεριφορά αντιμετωπίζεται αρνητικά και τιμωρείται κατά τη διαδικασία της κοινωνικοποίησης. ΄Ετσι, το δεύτερο ουσιαστικό σημείο στη θεωρία του Eysenck είναι η θεωρία του ελέγχου της κοινωνικοποίησης. Οι άνθρωποι αντιμετωπίζονται ως εκ φύσεως ηδονιστικά όντα, που προσπαθούν να ικανοποιούν τις δικές τους αποκλειστικά ανάγκες. Αυτό που τους αποτρέπει από το να συμπεριφέρονται με τρόπους κοινωνικά απαράδεκτους είναι η "συνείδηση" τους ή, σύμφωνα με την ψυχαναλυτική προσέγγιση, το "Υπερεγώ" τους, δηλαδή η απόκτηση αναστολών κατά τη διαδικασία της κοινωνικοποίησης. Ο Eysenck εκθέτει και ερμηνεύει την απόκτηση των αναστολών αυτών με όρους κλασικής κατευθυνόμενης συμπεριφοράς: κατά την κοινωνικοποίηση μας, η κοινωνικά αποδεκτή συμπεριφορά επιβραβεύεται από τους γονείς, τους δασκάλους και τους ομηλίκους, ενώ η κοινωνικά απαράδεκτη συμπεριφορά τιμωρείται. Κατά συνέπεια, η συνείδηση θεωρείται ως ένα είδος "εξαρτημένου ανακλαστικού"24. Οι διαφορές μεταξύ ατόμων στο βαθμό της συμμόρφωσης με τους κοινωνικούς κανόνες ή της ηθικότητας αποδίδονται στις ακόλουθες πιθανότητες: α) η ύπαρξη ενός υπερανεκτικού κοινωνικού περιβάλλοντος οδηγεί σε ακατάλληλες εμπειρίες κατευθυνόμενης συμπεριφοράς, β) θετική ενίσχυση της κοινωνικά απαράδεκτης συμπεριφοράς από γονείς και ομηλίκους, και γ) διαφορές στο επίπεδο εγκεφαλικής διέγερσης καθιστούν την κατευθυνόμενη συμπεριφορά λιγότερο εφικτή για άτομα με υψηλά σκορ στις διαστάσεις Ε και Ρ, σε αντίθεση με άτομα που διαθέτουν χαμηλό σκορ στις ίδιες διαστάσεις26.
Κατ' ουσίαν, η θεωρία προσωπικότητας του Eysenck επιχειρεί να ανακαλύψει τις αιτιακές διόδους που συνδέουν την προσωπικότητα με το έγκλημα. Το DNA καθορίζει τις διαφορές στη νευροφυσιολογική κατασκευή, που επιδρά στη διαμόρφωση του τύπου της προσωπικότητας ενός ατόμου, ο οποίος, με τη σειρά του, καθορίζει τα γνωρίσματα της προσωπικότητας του. Τα γνωρίσματα αυτά οδηγούν σε συγκεκριμένες συνήθειες και αντιδράσεις και θεωρούνται διαρκείς ποιότητες που διαθέτει το άτομο. Ωστόσο, πρέπει να αντανακλούν σε κάποιο βαθμό την ερμηνεία των καταστάσεων στην οποία προβαίνει το άτομο.
Άλλες θεωρίες της προσωπικότητας επιχειρούν να ερμηνεύσουν τις διαφορές στη συμπεριφορά προσφεύγοντας σε μεταβλητές περισσότερο γνωστικής φύσης, όπως είναι η ηθική συλλογιστική, η επίλυση διαπροσωπικών προβλημάτων, η ανάληψη ρόλων, το σημείο ελέγχου και η ενσυναίσθηση.
Β΄ Μέρος: Γνωστικές πλευρές της προσωπικότητας
Οι διαφορές στην ηθικότητα μεταξύ παραβατών και μη παραβατών έχουν καταστεί συχνά κέντρο της προσοχής των μελετητών. Η ηθικότητα ορίζεται ως απόκτηση κοινωνικά συμβατών τρόπων συμπεριφοράς και πίστεων μέσω κατευθυνόμενης συμπεριφοράς, προτυποποίησης ή ταύτισης24. Η κοινή γνώση υποδεικνύει μια απλή σχέση μεταξύ του τι είναι "σωστό" και τι "λάθος" ως καθοριστική των διαφορών μεταξύ παραβατών και μη παραβατών. Το τι είναι "σωστό" και τι "λάθος" είναι μαθητό διαμέσου όρων της κλασικής κατευθυνόμενης συμπεριφοράς, σύμφωνα με τη θεωρία του Eysenck.
Το πρόβλημα, ωστόσο, δεν είναι τόσο απλό. Η συμπεριφορά δεν καθορίζεται τόσο από την ηθική γνώση, αλλά μάλλον από τις αντιδράσεις του ατόμου απέναντι στους ηθικούς κανόνες των οποίων τη γνώση διαθέτει27. Σύμφωνα με τη θεωρία της ηθικής ανάπτυξης, καθώς οι άνθρωποι μεγαλώνουν ηλικιακά, ο τρόπος με τον οποίο σκέφτονται σχετικά με ηθικά θέματα υφίσταται μία σειρά ποιοτικών αλλαγών χαρακτηριζόμενη ως μία αλληλουχία σταδίων. Κάθε στάδιο ορίζεται με όρους μίας υποκείμενης κοινωνικής ηθικής οπτικής και ενός αντίστοιχου υπονοούμενου ορισμού της ορθής πράξης28. Μόνο κατά τα πρώτα δύο στάδια η πιθανότητα της τιμωρίας αποτελεί την κύρια βάση για την αναγνώριση πράξεων ως εσφαλμένων. Οι κύριες ηθικές ιδέες των ύστερων σταδίων κατανοούνται δυσχερέστερα από αυτές των πρώιμων σταδίων. ΄Ετσι, το ηθικό στάδιο στο οποίο μπορεί κανείς να φτάσει τελεί υπό τους περιορισμούς των διανοητικών του ικανοτήτων και της ικανότητάς του ως προς την ανάληψη προοπτικής. Μελέτες που έχουν εξετάσει τη συσχέτιση μεταξύ σταδίου ηθικής ανάπτυξης και παραπτωματικότητας έχουν δείξει ότι οι περισσότεροι παραπτωματικοί πληθυσμοί τείνουν να μη φτάνουν σε περισσότερα από τα δύο πρώτα στάδια, ενώ αυτοί που έχουν αναπτύξει ηθική συλλογιστική ανώτερων επιπέδων τείνουν να εκδηλώνουν νομοταγή συμπεριφορά28.
Ο Rotter29 υποστηρίζει ότι τα άτομα διαφέρουν με όρους προσδιορισμού της αιτιότητας ή του σημείου ελέγχου. Οι άνθρωποι που διαθέτουν εσωτερικό σημείο ελέγχου τείνουν να θεωρούν τον εαυτό τους ως παράγοντα διαμόρφωσης των αποτελεσμάτων που έχουν τα γεγονότα, ενώ όσοι διαθέτουν εξωτερικό σημείο ελέγχου αποδίδουν τα γεγονότα στις πράξεις άλλων ανθρώπων, στην τύχη ή στη μοίρα. Σε μία πρώιμη έρευνα σχετικά με το σημείο ελέγχου βρέθηκε ότι η ύπαρξη εσωτερικού σημείου ελέγχου προοιωνιζόταν αντίσταση στην επίδραση των άλλων30.
Εκεί υποστηριζόταν ότι οι παραπτωματίες θα εκδήλωναν περισσότερο εξωτερικό σημείο ελέγχου αντανακλώντας την αντίληψη ότι οι δυνάμεις που επηρεάζουν τη ζωή τους και θέτουν προσκόμματα στα νόμιμα επιτεύγματά τους βρίσκονται πέρα από τον προσωπικό τους έλεγχο. Τα στοιχεία, ωστόσο, δεν υποστηρίζουν με συνέπεια αυτή την υπόθεση εργασίας.
Μια σχετική μεταβλητή που συντελεί στην αποτυχία αναστολής της αποκλίνουσας διαγωγής είναι αυτή της εκλογίκευσης ή της ουδετεροποίησης των συμβατικών αξιών. Οι Sykes and Matza31 υποστηρίζουν ότι οι παραβάτες τείνουν να ουδετεροποιούν τις συμβατικές αξίες εφαρμόζοντας πέντε τεχνικές: α) αρνούμενοι την ευθύνη των πράξεων τους και αποδίδοντας την σε εξωτερικούς παράγοντες, β) αρνούμενοι ότι έχουν προξενήσει τραύματα στα θύματά τους, γ) θεωρώντας ότι το θύμα άξιζε τη βλάβη που υπέστη, δ) επικρίνοντας τους επικριτές, όπως τους φορείς της ποινικής δικαιοσύνης, και ε) κάνοντας έκκληση σε μορφές υπέρτατης νομιμοφροσύνης, λ.χ. στις ανάγκες σημαντικών άλλων. Η έννοια του "εαυτού" ή του "εγώ" χρησιμοποιείται για να συμπεριλάβει "το σύνολο της προσωπικότητας". Η αυτοαντίληψη αναφέρεται στη γνώση και στις πίστεις ενός προσώπου για τον εαυτό του, συμπεριλαμβανομένων των στάσεων σχετικά με τη συναισθηματική θεώρηση ή την αυτοεκτίμηση24. Οι στάσεις εαυτού παρέχουν οργάνωση και κατεύθυνση στη συμπεριφορά. Είναι δυνατόν οι άνθρωποι να αναζητούν συνέπεια μεταξύ των δικών τους πίστεων και των πληροφοριών που δέχονται από τις συναλλαγές τους με το κοινωνικό περιβάλλον. ΄Ετσι, άτομα με χαμηλή αυτοεκτίμηση μπορεί να υιοθετούν ανέντιμη συμπεριφορά, καθώς αυτή δεν παραβιάζει την εικόνα που έχουν για τον εαυτό τους. Εναλλακτικά, ορισμένοι άνθρωποι είναι πιθανό να αποκτήσουν κίνητρα για τη διατήρηση ή τη βελτίωση της αυτοεκτίμησής τους μέσω αποκλίνουσας συμπεριφοράς, όταν αυτή έχει την έγκριση μίας αποκλίνουσας ομάδας αναφοράς. Μελέτες σύγκρισης παραπτωματιών και μη παραπτωματιών δείχνουν με συνέπεια την ύπαρξη αρνητικής αυτοαντίληψης, με χαμηλή αρέσκεια, αξιολόγηση και σεβασμό μεταξύ των παραπτωματιών28.
Η ανάληψη ρόλων αναφέρεται στην ικανότητα κατανόησης των συναισθημάτων των άλλων, των λόγων δράσης τους και των προθέσεών τους. Ο Chandler32 υποστηρίζει ότι η ανικανότητα απόκτησης δεξιοτήτων σχετικών με την ανάληψη ρόλων συνδέεται με την αποτυχία σεβασμού των δικαιωμάτων των άλλων. Μία σχετική έννοια είναι αυτή της ενσυναίσθησης, η οποία, πέρα από την κατανόηση της οπτικής των άλλων, περιλαμβάνει επίσης την ικανότητα ανταπόκρισης στα συναισθήματά τους.
Πρόκειται για μία μεταβλητή καθοριστικής σημασίας, αφού η ικανότητα να φανταστεί κανείς την ένταση/οξύτητα ενός συναισθήματος έχει τη δύναμη να αναστείλει την επιβλαβή συμπεριφορά.
Οι γνωστικές πλευρές της προσωπικότητας που εξετάστηκαν στα προηγούμενα εγείρουν το ζήτημα της αλληλοσυσχέτισης μεταξύ στάσεων και κοινωνικής συμπεριφοράς. Οι Yochelson and Samenow33 υπογραμμίζουν το ρόλο των γνωσιών στη δική τους ανάλυση της εγκληματικής προσωπικότητας. Εστιάζοντας στη σκέψη των εγκληματιών, ισχυρίζονται ότι τα άτομα γίνονται εγκληματίες, αφότου έχουν προβεί σε μία σειρά επιλογών ήδη από νεαρή ηλικία. Οι εγκληματικές πράξεις συνιστούν το άμεσο αποτέλεσμα μίας σειράς συλλογιστικών διαδικασιών που αλληλοεπικαλύπτονται με γνωρίσματα του χαρακτήρα. Θεωρούν ότι οι συλλογιστικές διαδικασίες καθορίζουν την αποκλίνουσα συμπεριφορά και δίνουν αυξημένη προσοχή στο ρόλο που διαδραματίζουν οι γνωστικές δυσλειτουργίες ως προς την εκδήλωση αποκλίνουσας συμπεριφοράς.
Γ΄ Μέρος: Διαταραχές της προσωπικότητας
Η θεωρία της προσωπικότητας είναι καίριο σημείο αναφοράς στην κλινική πράξη. Το DSM-III ιδιαίτερα αποδίδει έμφαση στα γνωρίσματα της προσωπικότητας, τα οποία ορίζονται ως "διαρκή δομικά σχήματα αντίληψης και σκέψης για, καθώς και σχέσης με το περιβάλλον και τον εαυτό"24. Η διαταραχή της προσωπικότητας προκύπτει, όταν αυτά τα γνωρίσματα είναι άκαμπτα και δυσπροσαρμοστικά. Εξαιτίας αυτού υποφέρει το άτομο ή άλλοι αναγκάζονται να υποφέρουν και υπάρχουν αντίξοες επιπτώσεις είτε στο άτομο είτε στην κοινωνία. Η έννοια της διαταραχής προσωπικότητας υποδεικνύει ποσοτικές μάλλον παρά ποιοτικές αποκλίσεις από την κανονικότητα, πρώτιστα από τους κανόνες διαπροσωπικής συμπεριφοράς αλλά και από τις ενδοπροσωπικές προδιαθέσεις, λ.χ. τις στάσεις εαυτού.
Οι ψυχιατροδικαστικοί πληθυσμοί περιλαμβάνουν πολλά άτομα με τέτοιες διαταραχές34. Η εγκληματική συμπεριφορά επικρατεί ιδιαίτερα σε άτομα με διαταραχή αντικοινωνικής προσωπικότητας. Τα πλέον χρήσιμα κύρια χαρακτηριστικά των ατόμων που εμπίπτουν σε αυτή την κατηγορία είναι η αποτυχία δημιουργίας σχέσεων αγάπης, οι παρορμητικές πράξεις, η έλλειψη ενοχών και η αποτυχία μάθησης από αντίξοες εμπειρίες. Πρόκειται επίσης για άτομα εγωκεντρικά και άκαρδα. Σε μία ακραία μορφή υπάρχει ακόμη ένας βαθμός συναισθηματικής αναισθησίας που επιτρέπει σε ένα τέτοιο πρόσωπο να διαπράττει σκληρές, οδυνηρές ή μειωτικές πράξεις εναντίον άλλων. Οι άνθρωποι με διαταραχή αντικοινωνικής συμπεριφοράς γίνονται γονείς ακατάλληλοι σε σοβαρό βαθμό και είναι πιθανό να παραμελούν ή να κακοποιούν τα παιδιά τους35.
Ωστόσο, άλλες κατηγορίες διαταραχών, όπως της μεταιχμιακής ή της ναρκισσιστικής προσωπικότητας, είναι επίσης επικρατούσες μεταξύ αντικοινωνικών πληθυσμών. Τα άτομα με μεταιχμιακή προσωπικότητα χαρακτηρίζονται από γνωρίσματα, όπως ασταθείς σχέσεις, παρορμητική συμπεριφορά που είναι επιβλαβής για τα ίδια (π.χ. αλόγιστη σπατάλη χρημάτων, κατανάλωση τροφής ή σεξουαλική συμπεριφορά), μεταβλητότητα στη διάθεση, έλλειψη ελέγχου των συναισθημάτων θυμού, επαναλαμβανόμενες αυτοκτονικές απειλές ή πράξεις, αβεβαιότητα σχετικά με την προσωπική τους ταυτότητα, χρόνιο αίσθημα κενότητας και παροδικές, σχετιζόμενες με στρες, παρανοϊκές ιδέες. Απεναντίας, οι άνθρωποι με διαταραχή ναρκισσιστικής προσωπικότητας χαρακτηρίζονται από μία πομπώδη αίσθηση προσωπικής σπουδαιότητας και από μία προκατάληψη με φαντασιώσεις απεριόριστης επιτυχίας, ισχύος και διανοητικής υπεροχής. Επιζητούν επίμονα την προσοχή των άλλων ανθρώπων, αλλά σε ανταπόδοση επιδεικνύουν λίγα θερμά συναισθήματα. Εκμεταλλεύονται τους άλλους και ζητούν χάρες που δεν ανταποδίδουν35.
Σε συσχέτιση με τις διαταραχές προσωπικότητας γίνεται ορατός ο τρόπος με τον οποίο οι διαφοροποιήσεις των γνωρισμάτων της προσωπικότητας από την κανονικότητα μπορούν να επιφέρουν αποκλίσεις από τους κανόνες διαπροσωπικής συμπεριφοράς. ΄Ατομα που εμπίπτουν σε διαφορετικές κατηγορίες διαταραχών της προσωπικότητας είναι δυνατό να χαρακτηρίζονται από προδιαθέσεις επιβλαβείς για την ευρύτερη κοινωνία. Για παράδειγμα, άνθρωποι με διαταραχή είτε ναρκισσιστικής είτε αντικοινωνικής προσωπικότητας μπορεί να διαπράξουν αντικοινωνικές πράξεις. Η διαφορά έγκειται στις υποκείμενες γνωστικές κατασκευές τους σχετικά με τις διαπροσωπικές σχέσεις και τις στάσεις εαυτού, που αποτελούν και την αιτία αυτών των πράξεων: ένα άτομο με διαταραχή αντικοινωνικής προσωπικότητας συμπεριφέρεται με αντικοινωνικό τρόπο, επειδή αρέσκεται στο να προκαλεί πόνο στους άλλους, ενώ κάποιος με διαταραχή ναρκισσιστικής προσωπικότητας εκμεταλλεύεται τους άλλους λόγω της πεποίθησής του ότι είναι ανώτερός τους.
Συμπεράσματα
Ο όρος "προσωπικότητα" αναφέρεται σε διαρκείς ποιότητες που ένα άτομο επιδεικνύει δια των τρόπων της συμπεριφοράς του κάτω από ποικίλες περιστάσεις. Η έννοια της προσωπικότητας έχει αποδειχθεί ιδιαίτερα χρήσιμη ως προς την ερμηνεία της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Οι τρόποι με τους οποίους οι προσωπικότητές μας μας προδιαθέτουν να ενεργούμε κατά συγκεκριμένους, συνεπείς τρόπους φαίνεται ότι είναι θεμελιώδεις σε όλες τις θεωρίες της προσωπικότητας, γεγονός που οδηγεί στην εξέταση της έννοιας της προδιάθεσης.
Η προσέγγιση των γνωρισμάτων έχει φανεί ιδιαίτερα διαφωτιστική, καθώς αποδίδει τη συνέπεια στη συμπεριφορά στην απόκτηση συγκεκριμένων γνωρισμάτων προσωπικότητας. Οι Costa and McCrae36 υποδεικνύουν ότι υπάρχει πλέον κάποια συναίνεση ως προς το ότι η προσωπικότητα, στο γενικότερο δυνατό επίπεδο ανάλυσής της, περιέχει πέντε συστατικά στοιχεία: νευρωτικότητα, εξωστρέφεια, ειλικρίνεια, προσήνεια και ευσυνειδησία.
Οι θεωρίες της προσωπικότητας στοχεύουν στην κατανόηση της ομαλής προσωπικότητας. Προκειμένου να το επιτύχουν, πρώτο τους βήμα είναι η αναγνώριση βασικών κοινών χαρακτηριστικών των επιμέρους ατομικών προσωπικοτήτων. Προκειμένου να παράσχουν ερμηνεία για την εγκληματική συμπεριφορά ή για αποκλίσεις από την κανονική διαπροσωπική συμπεριφορά εν γένει, αποδίδουν έμφαση στην έννοια της απόκλισης από την κανονικότητα αυτών των χαρακτηριστικών, γεγονός το οποίο, στην κλινική πράξη, εμπίπτει στη μελέτη των διαταραχών προσωπικότητας.
Αυτό που παραμένει, ωστόσο, ιδιαίτερα ενδιαφέρον αναφορικά με τις θεωρίες προσωπικότητας, ιδίως όσες εμπίπτουν στην κατηγορία της προσέγγισης γνωρισμάτων, είναι η ιεραρχική δομή της προσωπικότητας, κυρίως η ιδέα ότι ιδιαίτερα γνωρίσματα καθορίζουν συγκεκριμένες αντιδράσεις απέναντι σε συγκεκριμένες περιβαλλοντικές περιστάσεις, καθώς και ο περιοριστικός ρόλος που διαδραματίζουν τα γνωρίσματα αυτά κατά την αναπτυξιακή διαδικασία.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
