Η Νευρολογία όπως εκφράζεται εις την Ζωγραφικήν
Σ.Ι. ΜΠΑΛΟΓΙΑΝΝΗΣ
Καθηγητής Νευρολογίας Α.Π.Θ.

Περίληψις
Η τέχνη, αποτελεί έν ιδανικόν κάτοπτρον των διεργασιών του φλοιού των εγκεφαλικών ημισφαιρίων, καθισταμένη η πλέον σαφής και διαυγής έκφρασις του νευροψυχολογικού περιγράμματος, των αισθητικών επιλογών και της εμπειρίας του καλλιτέχνου. Πολυάριθμα νευρολογικά νοσήματα αποκαλύπτονται εις τον χώρον της ζωγραφικής υπό ζωγράφων, οι οποίοι είτε οι ίδιοι έπασχον εξ αυτών ή αντελήφθησαν αυτά επί των πασχόντων και ευαισθητοποιηθέντες υπό του ανθρωπίνου πόνου προσεπάθησαν να εκφράσουν αυτά διά του χρωστήρος των. Είναι γεγονός ότι παθήσεις, αι οποίαι είναι δυνατόν να εκδηλωθούν αργότερον, διά αδρών φαινομενολογικών στοιχείων και κλινικών καταστάσεων, εκφράζονται πολλά έτη ενωρίτερον διά των πονημάτων της τέχνης, τα οποία ουχί σπανίως προδικάζουν την φθίνουσαν πορείαν και την τελικήν εξέλιξιν του φορέως, προαναγγέλοντα την νόσον, εις την παθογενετικήν διαδρομήν της οποίας ήδη ούτος ευρίσκεται. Eκ παραλλήλου, νευρολογικά νοσήματα είναι δυνατόν να μεταβάλουν την αντίληψιν της ζωγραφικής και να εισαγάγουν παρερμηνευτικάς διαστάσεις εις πονήματα, τα οποία κατενοούντο και ερμηνεύοντο ορθώς προ της νόσου. Εις τον χώρον των διαταραχών της κινητικότητος, από την εποχήν ήδη της αρχαίας Αιγύπτου, απεικονίζεται ο Ιερεύς Ruma, πάσχων προφανώς εκ πολιομυελίτιδος συνοδευόμενος υπό της συζύγου του, υποβασταζόμενος υπό βακτηρίας, έχων τον δεξιόν πόδα βραχύτερον του αριστερού. Ο Pieter Bruegel εφιλοτέχνησεν έργα, εις τα οποία αι κινητικαί διαταραχαί των κάτω άκρων συνδυάζονται κατά εκφραστικώτατον τρόπον μετά αυχενοπροσωπικών δυστονιών. Η πάρεσις του προσωπικού νεύρου, προκαλούσα ανάλογον δυσμορφίαν του προσώπου, απετέλεσεν αντικείμενον απεικονίσεως αυτής διά της τέχνης, ως είναι αι χαρακτηριστικαί παραστάσεις εις τον μητροπολιτικόν ναόν του Trondheim. Το βάδισμα του εμφανίσαντος ημιπληγίαν απεικονίζεται μετά ιδιαιτέρας πιστότητος εις το έργον του Jacque Callot. Η νόσος του Parkinson απετέλεσεν αντικείμενον ευρείας απεικονίσεως εις την τέχνην της ζωγραφικής, ήδη από τα πρώτα σχέδια του Paul Richer, εις τας εικονογραφικάς εκδόσεις του Salpêtrière, έως τα πονήματα της συγχρόνου ζωγραφικής. Εις το έργον του Durer το άμιμον προσωπείον και αι χαρακτηριστικαί δυσκαμπτικαί θέσεις του κορμού και των άκρων προηγούνται χρονικώς της κλινικής περιγραφής της νόσου υπό του James Parkinson. Η επιληψία απετέλεσεν και αποτελεί αντικείμενον ευρείας αναφοράς εις την τέχνην. Ίσως το εκφραστικότερον έργον, το οποίον απεικονίζει επιληπτικήν κρίσιν είναι "Η μεταμόρφωσις του Κυρίου" υπό του Raffaelo Santi. Ο πλέον εκφραστικός ζωγράφος διά την απεικόνισιν του κενού και ανεκφράστου προσώπου του επιληπτικού ασθενούς ήτο ο Vincent van Gogh. Η κροταφική επιληψία εκφράζεται εμφανώς εις το έργον του Giorgio de Chirico, ενός εκ των σημαντικοτέρων υπερρεαλιστών ζωγράφων του εικοστού αιώνος. Η ημικρανία ή η ημικρανική μορφή της επιληψίας απεικονίζεται διά της χαρακτηριστικής κατατμήσεως του οπτικού πεδίου ή των φωτεινών λάμψεων των σπινθηροβόλων σκοτωμάτων, κυρίως εις το έργον της μοναχής και θεολόγου Hildegard του Bingen. Η αντιπροσωπευτικοτέρα απεικόνισις των κακώσεων της σπονδυλικής στήλης απεικονίζεται εις το έργον της μεξικανής ζωγράφου Frida Kahlo, η οποία υπέφερεν επί μακρόν εξ αυτών, συνεπεία τροχαίου ατυχήματος. Η άνοια και ιδίως η νόσος του Αlzheimer αφήνει έντονα τα ίχνη της εις το έργον των ζωγράφων. Οι πάσχοντες εξ ανοίας εμφανίζουν ιδιαιτέραν δυσχέρειαν εις την διαμόρφωσιν της εκφραστικότητος του προσώπου, τείνοντες εις την απλοποίησιν αυτού. Εκ παραλλήλου εμφανής είναι η δυσχέρεια διαμορφώσεως της προοπτικής, του βάθους και του ορθού προσανατολισμού των στοιχείων του πίνακος, ως προς την φωτεινότητα και των χώρον. Εν κατακλείδι, η ζωγραφική παρέχει ευρύ πεδίον μελέτης εις τας νευροεπιστήμας και ιδιαιτέρως εις την νευροψυχολογίαν, η αξιοποίησις του οποίου δίδει νέαν διάστασιν εις την προσέγγισιν και κατανόησιν του λειτουργικού περιγράμματος του εγκεφάλου και των επί μέρους διεργασιών αυτού.

Λέξεις κλειδιά: Νευρολογία, ζωγραφική, νευρολογικαί παθήσεις, νευροεπιστήμαι.

Εισαγωγή

Η τέχνη αποτελεί το παράθυρον της ψυχής, από το οποίον εξωτερικεύονται βιώματα και συναισθήματα, τα οποία πολλάκις είναι δύσκολον να εκφρασθούν διά του συνήθους λόγου, ακόμη και εις τας πλέον προηγμένας και εκλεπτυσμένας γλώσσας.

Κατά ένα τρόπον πολύ φυσικόν, αυθόρμητον και πηγαίον διά τον εκφραζόμενον διά της τέχνης, τα συναισθήματα, αι σκέψεις, αι προσδοκίαι, αι διαπιστώσεις, αι ελπίδες, αι ανησυχίαι, οι οραματισμοί, αι πολιτικαί και κοινωνικαί θέσεις και αι μεταφυσικαί προεκτάσεις διατυπώνονται εις τους ήχους της μουσικής, εις τον χρωστήρα του ζωγράφου, εις την σμίλευσιν του λίθου ή του μετάλλου, εις τους στίχους της ποιήσεως ή τους διαλόγους του θεάτρου, συντήκοντα την υποκειμενικήν και την αντικειμενικήν διάστασιν, μέσα από πολλάς εσωτερικάς διεργασίας, αι οποίαι προβάλλονται κατά τρόπον εύγλωττον, διά των πονημάτων της τέχνης, από τας πολλάς διαφοροποιημένας θυρίδας εξόδου των ψυχικών και νοητικών φαινομένων,

Η τέχνη, εκ παραλλήλου, αποτελεί έν ιδανικόν κάτοπτρον των διεργασιών του φλοιού των εγκεφαλικών ημισφαιρίων, καθισταμένη, αφ' ενός μεν η πλέον σαφής και διαυγής έκφρασις του νευροψυχολογικού περιγράμματος, των αισθητικών επιλογών και της εμπειρίας του καλλιτέχνου (Zeki 2001), αφ' ετέρου δε της εποχής, της ιστορικής πραγματικότητος, της φιλοσοφικής και θρησκευτικής ατμοσφαίρας και του κοινωνικού περιγράμματος, εντός του οποίου έζησεν ούτος και ανέπτυξεν την δεξιότητα της τέχνης του.

Διά μέσου της τέχνης, όπως αύτη εκφράζεται εις μίαν χρονικήν περίοδον, αντιλαμβανόμεθα τας δυναμικάς κοινωνικάς τάσεις και τας κοινωνικάς συνθήκας της περιόδου αυτής και την επίδρασιν, την οποίαν ήσκουν αύται επί της αισθητικής αντιλήψεως και του ιδεολογικού υποβάθρου των μελών του κοινωνικού χώρου. Η τέχνη είναι δυνατόν να εκφράζη την αποδοχήν ή την διαμαρτυρίαν και την άρνησιν των κοινωνικών τάσεων μίας εποχής και διά του τρόπου αυτού να αντικατοπτρίζη την κριτικήν ανάλυσιν και την βούλησιν των ατόμων ή μέρους του κοινωνικού χώρου, την αίσθησιν της ελευθερίας και την δυνατότητα λήψεως αποφάσεων υπό των εκφραστών της τέχνης, ως ατόμων ή ως μελών μίας διαφοροποιημένης κοινωνικής ομάδος¹. Εν τούτοις, παρ' όλας τας πολλάς ιδαιτερότητας και διαφοροποιήσεις, υπό των οποίων χαρακτηρίζεται η τέχνη των διαφόρων χρονικών περιόδων, αντικατοπτρίζει αύτη, εν γένει, έν κοινόν υπόβαθρον αντιλήψεως του αισθητού κόσμου και μία κοινήν οδόν εξωτερικεύσεως των νοητικών και ψυχικών διεργασιών του ανθρώπου όλων των εποχών.

Όπως ο Kant υποστηρίζει, παρ' όλην την συμμετοχήν της φαντασίας του καλλιτέχνου εις το έργον του, ούτος κατ΄ ουσίαν, εις άλλοτε άλλην έκτασιν, απεικονίζει την αντικειμενικήν πραγματικότητα, όπως εκφράζεται αύτη εις τον αισθητόν κόσμον και όπως καθίσταται αντιληπτή υπό του ιδίου².

Είναι γεγονός, ότι είναι απέραντος η έκτασις των δυνατοτήτων, τας οποίας παρέχει η τέχνη διά νευροψυχολογικήν ανάλυσιν και εκτίμησιν των ιδιοτήτων του εκφραστού αυτής, τόσον εις φυσιολογικόν όσον και εις παθολογικόν επίπεδον.

Παθήσεις, αι οποίαι είναι δυνατόν να εκδηλωθούν αργότερον, διά αδρών φαινομενολογικών στοιχείων και κλινικών καταστάσεων, εκφράζονται πολλά έτη ενωρίτερον διά των πονημάτων της τέχνης, τα οποία ουχί σπανίως προδικάζουν την φθίνουσαν πορείαν και την τελικήν εξέλιξιν του φορέως, προαναγγέλοντα την νόσον, εις την παθογενετικήν διαδρομήν της οποίας ήδη ούτος ευρίσκεται. Κατά συνέπειαν, η τέχνη άλλοτε φέρει την σφραγίδα της προνοσηράς προσωπικότητος του εκφραστού της, άλλοτε δε εκφράζει την σταδιακήν πορείαν και εξέλιξιν της νόσου, την οποίαν ούτος φέρει και ακόμη επιτρέπει, ουχί σπανίως, την αποτύπωσιν επί του πονήματος της τοπογραφικής εκφράσεως των νευροπαθολογικών αλλοιώσεων της νόσου (Μπαλογιάννης 1996, 2000).

Τόσον εις την αντίληψιν όσον και εις την δόμησιν και έκφρασιν της τέχνης, μετέχουν πολυάριθμα νευρωνικά δίκτυα εις φλοιϊκόν και εις υποφλοιώδες επίπεδον, εις σημείον ώστε να θεωρήται ότι η τέχνη εκφράζει, παραλλήλως προς τον λόγον, την τελικήν συνισταμένην των συνθέτων νευρωνικών διεργασιών, διά των οποίων εξωτερικεύονται αι ψυχικαί και νοητικαί λειτουργίαι του ατόμου.

Η τέχνη της ζωγραφικής

Η ζωγραφική αποτελεί μία ιδιαιτέρως εκφραστικήν γλώσσαν, διά της οποίας αποκαλύπτεται ο τρόπος διά του οποίου ο ζωγράφος αντιλαμβάνεται τα στοιχεία του αισθητού κόσμου, υπό την πραγματικήν σχηματικήν των υπόστασιν, υπό την αισθητικήν των έκφρασιν, υπό την χρωματικήν των ιδιαιτερότητα, υπό την συμβολικήν των έννοιαν και υπό την ειδικήν των, διά τον ζωγράφον, σπουδαιότητα, βαρύτητα και βαθυτέραν συναισθηματικήν προέκτασιν εντός του ψυχικού κόσμου αυτού.

Από το απλούστερον σχήμα, έως την πλέον λεπτομερή προσωπογραφίαν ο ζωγράφος εκφράζει διά του έργου του τον τρόπον, διά του οποίου αντιλαμβάνεται ούτος το πραγματικόν ή ιδεατόν πρότυπον, τον τρόπον διά του οποίου εσωτερικεύει τούτο και το εντάσσει εις τον συναισθηματικόν του χώρον, την κριτικήν ανάλυσιν, εις την οποίαν το υποβάλλει και την ιδίαν εξατομικευμένην δυνατότητα να το αναπαραγάγη διά των καταλλήλων εκφράσεων της ζωγραφικής, εις τας οποίας συντήκει το πραγματικόν στοιχείον μετά της υποκειμενικής ερμηνείας αυτού και ουχί σπανίως μετά της φαντασίας του, εις έν ενιαίον και αρμονικώς διά τον ίδιον σύνολον.

Η ζωγραφική, ως μέσον εκφράσεως και επικοινωνίας, προηγήθη όλων των άλλων μορφών της τέχνης εκτός της στοιχειώδους κατασκευής εργαλείων διά την επίλυσιν των αμέσων βιοτικών αναγκών του ανθρώπου. Η έκφρασις του αισθητού κόσμου διά της ζωγραφικής, ως υψηλόν δείγμα νοήσεως, προηγείται κατά πολλάς εκατονταετίας της γλυπτικής, της ποιήσεως, της λογοτεχνίας και αυτής ταύτης της επιστήμης³.

Η ανάπτυξις του γραπτού λόγου, η οποία απετέλεσεν το μεγαλύτερον και το ουσιωδέστερον βήμα του πολιτισμού, προέκυψεν από την ζωγραφικήν, η οποία σταδιακώς εσχηματοποιήθη και απέκτησεν ειδικόν συμβολικόν χαρακτήρα είτε εντός των πλαισίων της ιδεογραφικής εκφράσεως είτε εντός των πλαισίων της οπτικοηχητικής συνδέσεως αυτής μετά των εν χρήσει εις τον προφορικόν λόγον φωνημάτων⁴.

Η εξέλιξις της ζωγραφικής, όπως και η εξέλιξις εκάστης μορφής τέχνης βαίνει παραλλήλως προς την εξέλιξιν της ανθρωπίνης νοήσεως και ειδικότερον της δημιουργικότητος. Εν τούτοις, τα εκφραστικά μέσα αυτής, ως είναι το σχήμα, το χρώμα, η φωτεινότης, η προοπτική, αι συμμετρίαι παραμένουν βασικαί παράμετροι, διαφοροποιούμεναι υπό εκάστου ζωγράφου⁵, συναρτήσει της προσωπικότητος και της νοητικής ιδιαιτερότητος αυτού και των επιδράσεων, τας οποίας δέχεται ούτος υπό της εποχής του⁶ και υπό των συγχρόνων ή προγενεστέρων ζωγράφων⁷. Η έμπνευσις του ζωγράφου από τας συνθήκας, τα ιστορικά γεγονότα και τας επικρατούσας φιλοσοφικάς και πολιτικάς αρχάς, εκφράζει αφ΄ενός μεν την ευαισθησίαν του εις τας τρεχούσας καταστάσεις και τας διακυμάνσεις ή ανακατατάξεις της εποχής του, αφ' ετέρου δε τον βαθμόν της λειτουργικής μεθέξεως του εις τον κοινωνικόν χώρον⁸.

Εκ των εκφραστικών μέσων της ζωγραφικής πολλάκις έν μόνον στοιχείον, όπως είναι το χρώμα ή η φωτεινότης είναι δυνατόν να αποκαλύψη τας ψυχικάς διεργασίας και τον συναισθηματικόν κόσμον του ζωγράφου⁹ ή να αποτελέση κίνητρον διά μίαν νέαν αισθητικήν αντίληψιν¹⁰.

To σχήμα και το χρώμα είναι δυνατόν να εισαγάγουν νέας διαστάσεις εις την αισθητικήν της ζωγραφικής και να συμβάλλουν εις την διαμόρφωσιν του αισθητικού παραδόξου, συμφώνως προς το οποίον, ενώ η αισθητική εκάστου σχήματος ή εκάστης παραστάσεως απέχει ουσιωδώς της ωραιότητος, το εκφραζόμενον σύνολον καθίσταται αισθητικώς αποδεκτόν¹¹. Εν γένει διαπιστούται, ότι η ζωγραφική δεν εκφράζει μόνον το αισθητικώς αποδεκτόν ούτε αποσκοπεί εις την αισθητικήν τελείωσιν, αλλά κατά την πορείαν της εις τον χρόνον προσπαθεί να αποκαλύψη όλον και περισσότερον κεκρυμμένα βιώματα της ψυχής και να εισαγάγη νέους ορίζοντας σκέψεως και προβληματισμού.

Η αντίληψις των έργων της τέχνης, ως είναι οι πίνακες ζωγραφικής, δεν περιορίζεται εις την απλήν παρατήρησιν και επισκόπησιν αυτών και εις την αναγνώρισιν του περιεχομένου ή του εκφραζομένου στοιχείου υπ΄ αυτών. Αποτελεί αντιθέτως ιδιαιτέρως σύνθετον διεργασίαν, διά της οποίας η οπτική αντίληψις καθίσταται βαθυτέρα αίσθησις και προσπάθεια ερμηνείας του έργου και διά μέσου αυτού του ζωγράφου και της ψυχικής και συναισθηματικής καταστάσεως αυτού κατά την περίοδον της εκπονήσεως του έργου, των βαθυτέρων προβληματισμών, του φιλοσοφικού υποβάθρου του και του μηνύματος, το οποίον απευθύνει διά του έργου του εις τον κοινωνικόν χώρον. Πολλάκις το μήνυμα είναι δυσνόητον ή εγκρύπτεται καταλλήλως υπό του ζωγράφου, εις σημείον ώστε να απαιτήται ανάλογος ευφυΐα, προηγμένη γνώσις, εμπειρία και συνθετική ικανότης, διά την αποκρυπτογράφησιν και την ευρυτέραν κατανόησιν αυτού¹².

Εκ παραλλήλου, η μελέτη ενός έργου ζωγραφικής κινητοποιεί τας διεργασίας της μνημονικής αναπλάσεως αναλόγων έργων, του συμβολισμού τον οποίον εκφράζουν και της φιλοσοφίας την οποίαν εκπροσωπούν, εις σημείον ώστε να πραγματοποιούνται πολυάριθμοι σύνθετοι νοητικαί διεργασίαι, εις τας οποίας κινητοποιείται έν ευρύ μέρος του φλοιού των εγκεφαλικών ημισφαιρίων και των υποφλοιωδών κέντρων, τα οποία συμμετέχουν αφ΄ ενός μεν εις τας διεργασίας της μνημονικής αναπλάσεως, της συσχετίσεως και του παραλληλισμού αυτών αφ' ετέρου δε της συναισθηματικής κινητοποιήσεως του παρατηρητού¹³.

Η μελέτη ενός έργου ζωγραφικής φέρεται ούτως και ανάγεται από το επίπεδον της παθητικής οπτικής αντιλήψεως εις το επίπεδον της συνθέτου ενεργητικής αισθήσεως, της αισθητικής εκτιμήσεως και της ψυχικής μεθέξεως, εις την οποίαν τα προβαλλόμενα στοιχεία υπό του ζωγράφου, τα οποία καλείται ο παρατηρητής να αντιληφθή και να ερμηνεύση, συνυφαίνονται μετά του ψυχικού κόσμου αυτού, ως ιδία αυτού πραγματικότης¹⁴.

Η αντίληψις του έργου της ζωγραφικής και ιδίως του βαθυτέρου νοήματος αυτού, του συμβολισμού, της αλληγορίας, της μεταφοράς της αφαιρέσεως¹⁵ και της μετ' εμφάσεως εκφράσεως του πραγματισμού καθίσταται εφικτή διά της συμμετοχής όλων των φλοιϊκών περιοχών των εγκεφαλικών ημισφαιρίων και ιδίως της προσθίας έσω μοίρας της άνω μετωπιαίας έλικος (Zysset και συνεργ. 2002) και των περισσοτέρων δομών του μεταιχμιακού συστήματος και του διεγκεφάλου, εις σημείον ώστε όσον περισσότερον μελετάται έν έργον τόσον περισσότερον καθίσταται τούτο αντιληπτόν, διότι όλον και περισσότερον εμπλέκονται νευρωνικά δίκτυα, τα οποία συμβάλλουν εις την διεξοδικωτέραν ανάλυσιν των στοιχείων και των επί μέρους παραμέτρων αυτού και διαμορφώνουν το πεδίον της ευρυτέρας συναισθηματικής μεθέξεως του παρατηρητού (Goodman 1976).

Διαταραχαί της εγκεφαλικής λειτουργίας είτε υπό μορφήν παροδικών καταστάσεων είτε υπό μορφήν εξελισσομένων νευρολογικών παθήσεων είναι δυνατόν να μεταβάλουν την έκφρασιν της ζωγραφικής και να τροποποιήσουν την τεχνοτροπίαν του ζωγράφου (Blanke et al. 2003), κατ' αναλογίαν προς την τροποποίησιν των συναισθημάτων, της νοητικής στάθμης, της προσωπικότητος και της συμπεριφοράς αυτού (Carota et al. 2002). Σπανιώτερον νευρολογικαί παθήσεις είναι δυνατόν να κινητοποιήσουν τον πάσχοντα εις την εικαστικήν έκφρασιν και να δημιουργήσουν έφεσιν προς την ζωγραφικήν μετά ικανών επιδόσεων, παρά το προκεχωρημένον της ηλικίας αυτού και την φύσιν της ασθενείας του¹⁶.

Eκ παραλλήλου, νευρολογικά νοσήματα είναι δυνατόν να μεταβάλουν την αντίληψιν της ζωγραφικής και να εισαγάγουν παρερμηνευτικάς διαστάσεις εις πονήματα, τα οποία κατενοούντο και ερμηνεύοντο ορθώς προ της νόσου (Horne 1988).

Νευρολογικαί παθήσεις απεικονιζόμεναι εις την ζωγραφικήν

Πολυάριθμα νευρολογικά νοσήματα αποκαλύπτονται εις τον χώρον της ζωγραφικής υπό ζωγράφων, οι οποίοι είτε οι ίδιοι έπασχον εξ αυτών είτε αντελήφθησαν αυτά επί των πασχόντων και ευαισθητοποιηθέντες υπό του ανθρωπίνου πόνου προσεπάθησαν να εκφράσουν αυτά διά του χρωστήρος των.

Διαταραχαί της κινητικότητος

Η πολιομυελίτις

Εις τον χώρον των κινητικών φαινομένων από της εποχής ήδη της αρχαίας Αιγύπτου απεικονίζεται ο Ιερεύς Ruma (Εικ. 1), συνοδευόμενος υπό της συζύγου του, υποβασταζόμενος υπό βακτηρίας, έχων τον δεξιόν πόδα βραχύτερον του αριστερού και ιστάμενος εις ιπποποδικήν θέσιν, κατά τον δεξιόν πόδα¹⁷, προσβεβλημένος ίσως υπό πολιομυελίτιδος, η οποία προεκάλεσεν την ατροφίαν του άκρου. Παράστασις, αποτυπώσεων ανισοτίμων πελμάτων, του ενός όντος ατροφικού, Έλληνος ιερέως, ανευρεθείσα εις το Δίον, απεικονίζει, πολλούς αιώνας αργότερον, την προσβολήν εκ της αυτής νόσου¹⁸.

Κατά την Αναγέννησιν, αι εικόνες της ατροφίας των κάτω άκρων δεν είναι σπάνιαι, αποδιδόμεναι κατά κύριον λόγον εις την πολιομυελίτιδα, ως είναι η εικών επαίτου, έχοντος ατροφίαν αμφοτέρων των κάτω άκρων, τον οποίον θεραπεύει ο απόστολος Πέτρος, διερχόμενος διά της σκιάς του (Εικ. 2), η οποία εφιλοτεχνήθη υπό του Masaccio τo 1426¹⁹. Ο Pieter Bruegel παρουσιάζει κατά ιδιαιτέρως εκφραστικόν τρόπον κινητικάς διαταραχάς, αι οποίαι προεκάλεσαν οριστικάς αναπηρίας εις το έργον του "Σπουδαί επί των αναπήρων, ανδρών και γυναικών"²⁰ (Εικ. 3).

Αι δυστονίαι

Ο Pieter Bruegel εφιλοτέχνησεν επιπροσθέτως έργα, εις τα οποία αι κινητικαί διαταραχαί των κάτω άκρων συνδυάζονται κατά εκφραστικότατον τρόπον μετά αυχενοπροσωπικών δυστονιών, όπως είναι ο πίναξ "Οι ανάπηροι"²¹ (Εικ. 4). Εκφραστικήν επίσης αυχενοπροσωπικήν δυστονίαν απεικονίζει ο ίδιος εις το έργον του "Η γηραιά Βαυαρή" (Εικ. 5) εις το οποίον το πρόσωπον της γυναικός φέρεται μετά ανοικτού στόματος και τους οφθαλμούς στρεφομένους προς τα άνω²². Ο Pieter Bruegel απεικόνισεν εκ παραλλήλου τον βλεφαρόσπασμον εις την μορφήν ετέρας Βαυαρής γυναικός, η οποία καθημένη διατηρεί τα βλέφαρα της εν συσπάσει²³ (Εικ. 6) .

Η πάρεσις του προσωπικού νεύρου

Η πάρεσις του προσωπικού νεύρου, προκαλούσα ανάλογον δυσμορφίαν του προσώπου, απετέλεσεν αντικείμενον απεικονίσεως αυτής διά της τέχνης. Είναι χαρακτηριστικαί αι παραστάσεις αυτής εις τον μητροπολιτικόν ναόν του Trondheim, αι οποίαι εκφράζουν την αδυναμίαν συγκλείσεως του βλεφάρου και την απόκλισιν της γωνίας του στόματος επί περιφερικής παρέσεως του προσωπικού νεύρου²⁴. Ανάλογος παράστασις περιφερικής παρέσεως του προσωπικού νεύρου υπάρχει εις τον ναόν του Αγίου Θωμά εις το Στρασβούργον, αναγομένη εις τον 15ον αιώνα (Εικ. 7).

Η χορεία

Η χορεία, όπως ενεφανίσθη υπό ενδημικήν μορφήν εις την κεντρικήν Ευρώπην, καλουμένη " Χορός του Αγίου Βίτου", απεικονίσθη υπό του Pieter Bruegel εις το έργον του "Η πορεία προσκυνητών επιληπτικών εις τον Άγιoν Ιωάννην του Molenbeeck" (Εικ. 8), το οποίον παριστάνει δύο γυναίκας, αι οποίαι επιτελούν ευρείας χορειακάς ή χορειομόρφους κινήσεις, τας οποίας προσπαθούν να συγκρατήσουν oι συνοδοιπόροι των²⁵.

Η ημιπληγία και η σπαστική παραπάρεσις

Το βάδισμα του εμφανίσαντος ημιπληγίαν απεικονίζεται μετά ιδιαιτέρας πιστότητος εις το έργον του Jacque Callot "Ο επαίτης" (Εικ. 9), εις το οποίον φαίνεται η δρεπανοειδής κίνησις του δεξιού ποδός, ατόμου υποβασταζομένου υπό δύο βακτηριών²⁶. Η σπαστική παραπάρεσις απεικονίζεται κατά τρόπον πολύ παραστατικόν υπό του ιδίου ζωγράφου εις το έργον του "Οι επαίται" (Εικ. 10), εις το οποίον ο πάσχων ανήρ προσπαθεί να βαδίση υποστηριζόμενος υπό δύο βακτηριών, έχων τα κάτω άκρα εν απαγωγή και έσω στροφή²⁷.

Η νόσος του Parkinson

Η νόσος του Parkinson απετέλεσεν αντικείμενον ευρείας απεικονίσεως εις την τέχνην της ζωγραφικής. Από τα πρώτα σχέδια του Paul Richer εις τας εικονογραφικάς εκδόσεις του Salpêtrière (Εικ. 11) έως τα πονήματα της συγχρόνου ζωγραφικής, αι δυσκαμπτικαί θέσεις και στάσεις των πασχόντων και το άμιμον προσωπείον αυτών απεικονίσθησαν εν εκτάσει, καλύπτουσαι έν ευρύ φάσμα σχολών εικαστικής εκφράσεως. Εις το έργον του Dürer²⁸ (Εικ. 12), το άμιμον προσωπείον και αι χαρακτηριστικαί δυσκαμπτικαί θέσεις του κορμού και των άκρων προηγούνται χρονικώς της κλινικής περιγραφής της νόσου υπό του James Parkinson (1755-1824).

Είναι εντυπωσιακόν το γεγονός, ότι η καθήλωσις των μορφών, η άμιμος έκφρασις και αι θέσεις και στάσεις αι εκφράζουσαι δυσκαμψίαν απεικονίζονται εις το έργον ζωγράφων, οι οποίοι αργότερον ενόσησαν εκ της νόσου του Parkinson, πολλά έτη ήδη προ της κλινικής εκφράσεως της νόσου των, ως τούτο παρατηρείται εις τα έργα του Grόn²⁹, του Αδόλφου Hitler³⁰ (Εικ. 13), του Dali³¹.

H προνοσηρά προσωπικότης εις την νόσον του Parkinson, παραλλήλως προς τον άκαμπτον και πολλάκις καταναγκαστικόν χαρακτήρα του ατόμου, εκφράζεται εις την τέχνην, διά της αμίμου εκφράσεως και της ελλείψεως της πλαστικότητος κατά την κίνησιν, παραλλήλως προς την αποφυγήν χρησιμοποιήσεως εντόνων χρωμάτων (Baloyannis και Baloyannis 2003).

Επιληψία

Η επιληψία απετέλεσεν και αποτελεί αντικείμενον ευρείας αναφοράς εις την τέχνην. Η ζωγραφική, ως η πλέον προσιτή μορφή οπτικής εκφράσεως των επιληπτικών φαινομένων απεικονίζει υπό πολλών ζωγράφων, την θέσιν και την στάσιν των πασχόντων εξ επιληψίας κατά την διάρκειαν των εστιακών ή των γενικευμένων κρίσεων, παριστά δε μετά ιδιαιτέρας εμφάσεως την χαρακτηριστικήν έκφρασιν των οφθαλμών και το όλον προσωπείον των ασθενών.

Η θεραπεία των επιληπτικών υπό του Κυρίου, όπως αύτη περιγράφεται εις τας Ευαγγελικάς περικοπάς απετέλεσεν προσφιλές θέμα πολλών ζωγράφων της Αναγεννήσεως.

Ίσως το εκφραστικότερον έργον, το οποίον απεικονίζει επιληπτικήν κρίσιν είναι "Η μεταμόρφωσις του Κυρίου"³² (Εικ. 14, 15) υπό του Raffaelo Santi (Ραφαήλ)³³, εις το οποίον έν παιδίον παρουσιάζει βολβοστρόφους κρίσεις, ανυψώνει τον δεξιόν βραχίονα, ενώ φέρει το αριστερόν άνω άκρον προς τα κάτω και οπίσω, έχων την άκραν χείρα εν υπερεκτάσει και τους δακτύλους εις απαγωγήν. Ο κορμός ευρίσκεται εις στροφικήν θέσιν, κατά τον κατακόρυφον άξονα. Το κυανούν χρώμα της γλώσσης και των χειλέων καταδεικνύει, ότι το παιδίον ευρίσκεται εις κατάστασιν υποξίας συνεπεία της κρίσεως. Η εμφανής επιληπτική κρίσις κινητοποιεί και εντυπωσιάζει τους παρισταμένους, οι οποίοι στρέφονται προς το παιδίον, το οποίον κρατεί ο πατήρ του, έχων έκδηλον ύφος φόβου και απελπισίας, απευθυνόμενος προς του μαθητάς του Κυρίου, παρά το γεγονός ότι ο Κύριος την στιγμήν εκείνην ευρίσκεται εν μεταμορφώσει εις την κορυφήν του όρους Θαβώρ, εν μέσω του Μωυσέως και του Προφήτου Ηλία.

Ανάλογον έργον προς την μεταμόρφωσιν του Ραφαήλ εξεπόνησεν ο Rubens³⁴, εμπνευσθείς υπό του έργου του Ραφαήλ κατά την παραμονήν αυτού εις την Ρώμην. Εκ παραλλήλου εις τα θαύματα του Αγίου Ιγνατίου Loyola (Εικ. 16), ο Rubens παρουσιάζει την θεραπείαν των επιληπτικών, οι οποίοι απεικονίζονται ωχροί ή κυανωτικοί, εις θέσεις και στάσεις, αι οποίαι προσλαμβάνονται συνήθως υπό των πασχόντων κατά την διάρκειαν κρίσεων μείζονος επιληψίας³⁵.

Η κροταφική επιληψία εκφράζεται εμφανώς εις το έργον του Giorgio de Chirico³⁶, ενός εκ των σημαντικοτέρων ζωγράφων του εικοστού αιώνος, εκπροσώπου του υπερρεαλιστικού κινήματος εις τας εικαστικάς τέχνας, καθώς και εις το έργον της Patricia Bernard, η οποία πολλάκις εις το έργον της αποδίδει μετά αδρών γραμμών την στροφικότητα των αντικειμένων, η οποία χαρακτηρίζει κυρίως τα έργα του Vincent van Gogh.

Ο πλέον εκφραστικός ζωγράφος διά την απεικόνισιν του κενού και ανεκφράστου προσώπου του επιληπτικού ασθενούς ήτο ο Vincent van Gogh³⁷ (Εικ. 17) . Εις το έργον του "Οι πατατοφάγοι"³⁸ (Εικ. 18) απεικονίζει πέντε άτομα εκ των οποίων τα δύο φερόμενα κατά πρόσωπον, τα δύο πλαγίως και το έν ραχιαίως, αντικατοπτρίζουν εις την έκφρασιν των την ανέχειαν, την απόσβεσιν όλων των προσδοκιών διά την αναβάθμισιν του τρόπου της ζωής των, τον πόνον και την καρτερίαν. Το έν πρόσωπον εις την δεξιάν πλευράν του πίνακος, έχει την έκφρασιν επιληπτικού ατόμου εις μετακριτικόν στάδιον. Πρυτανεύουν τα σκοτεινά χρώματα και ιδίως το μαύρο, το πράσινον της ελαίας και το φαιόν. Την ιδίαν έκφρασιν μετακριτικού ασθενούς έχει και ο πίναξ αυτού υπό τον τίτλον "L'Arlesienne" (Προσωπογραφία της Mme Ginoux)³⁹ (Εικ. 19), τον οποίον εξεπόνησεν εις περίοδον κατά την οποίαν αι κρίσεις αυτού εγένοντο εις συχνότερον βαθμόν.

Εις τας αυτοπροσωπογραφίας του ο van Gogh (Εικ. 20) δίδει χαρακτηριστικήν έκφρασιν μετακριτικού ασθενούς, του οποίου το βλέμμα άλλοτε είναι έμφοβον, άλλοτε κενόν, άλλοτε ανήσυχον και άλλοτε οργίλον⁴⁰.

Εις τα τοπία δίδει πολλάκις ιδιαιτέραν στροφικότητα εις τα δένδρα ή τα σύννεφα, γεγονός το οποίον εκφράζει ενδεχομένως την εμπειρίαν της αιθουσαίας αύρας, η οποία ουχί σπανίως προηγείται των επιληπτικών κρίσεων. Χαρακτηριστικόν επ' αυτού είναι το έργον του "Η έναστρος νύξ"⁴¹ (Εικ. 21), το οποίον εξεπόνησεν εις το τέλος της ζωής του, όταν τόσον αι κρίσεις όσον και τα εκ της ψυχικής σφαίρας φαινόμενα είχον πλέον κορυφωθή. Το φώς της σελήνης και των άστρων φέρεται στροβιλοειδώς πέριξ αυτών, ενώ εκ παραλλήλου τα σύννεφα ακολουθούν κυματοειδή και στροβιλοειδή πορείαν. Πρυτανεύουν το κίτρινον, το πράσινον, το φαιόν και το μέλαν χρώμα. Μία κυπάρισσος φέρει τους κλάδους της φλογοειδώς προς τα άνω.

Η ημικρανία

Η ημικρανία ή η ημικρανική μορφή της επιληψίας απεικονίζεται διά της χαρακτηριστικής κατατμήσεως του οπτικού πεδίου ή των φωτεινών λάμψεων των σπινθηροβόλων σκοτωμάτων, εις το έργον της Hildegard του Bingen⁴² (Εικ. 22), η οποία πάσχουσα από ημικρανίαν ενεφάνιζεν σπινθηροβόλα σκοτώματα, κατατμήσεις του οπτικού της πεδίου, παροδικήν πλήρη αμαύρωσιν, φαινόμενα τα οποία περιέγραψεν εις το έργον της. Εκ παραλλήλου, η μετά την ημικρανίαν κατάστασις άλλοτε μεν εχαρακτηρίζετο υπό κινητικής αδυναμίας ημιπαρετικού χαρακτήρος, άλλοτε δε υπό καταθλίψεως, ενώ αντιθέτως η προ της ημικρανικής κρίσεως αύρα συνίστατο εις την ανερμήνευτον ευφορικήν διάθεσιν, η οποία διαφαίνεται εις πολλά σημεία του έργου της.

Αι κακώσεις του νευρικού συστήματος

Η αντιπροσωπευτικοτέρα παράστασις των κακώσεων της σπονδυλικής στήλης απεικονίζεται εις το έργον της Μεξικανής ζωγράφου Frida Kahlo (1907-1954). Ένα τραγικόν τροχαίον ατύχημα το 1925 προεκάλεσεν εις την Frida κατάγματα της σπονδυλικής στήλης, της πυέλου και των κάτω άκρων και την ηνάγκασεν να παραμείνη κλινήρης επί αρκετόν χρόνον, κατά την διάρκειαν του οποίου είχεν την δυνατότητα να σκεφθή και να αναθεωρήση πολλάς από τας προγενεστέρας σκέψεις και αποφάσεις της και να προσπαθήση να αγωνισθή να νικήση την κατάθλιψιν, η οποία ευλόγως προσεπάθει να την κυριεύση⁴³. Τα περισσότερα έργα της αναφέρονται εις εαυτήν και ιδίως εις το ατύχημα της και τας συνεπείας αυτού. Συνήθως, παρουσιάζει εαυτήν, έχουσαν ως σπονδυλικήν στήλην ένα κατατετμημένον ιωνικόν κίονα ή να μεταγγίζει αίμα εις το ομοίωμα του εαυτού της. Οι πίνακες της χαρακτηρίζονται διά την τραγικότητα των (Εικ. 23, 24). Εις έτερον έργον της εμφανίζει εαυτήν κατά το έν ημιμόριον του προσώπου της σκελετώδη και έχουσα τεθραυσμένα τα οστά του θώρακος.

Η άνοια

Η άνοια και ιδίως η νόσος του Αlzheimer αφήνει έντονα τα ίχνη της εις το έργον των ζωγράφων. Οι πάσχοντες εξ ανοίας εμφανίζουν ιδιαιτέραν δυσχέρειαν εις την διαμόρφωσιν της εκφραστικότητος του προσώπου, τείνοντες εις την απλοποίησιν αυτού, εις σημείον ώστε εις προκεχωρημένα στάδια της νόσου, αι προσωπογραφίαι, αι εκπονούμεναι υπ' αυτών να ομοιάζουν προς τας απλουστευμένας μορφάς τας εκπονουμένας υπό των παιδίων. Εκ παραλλήλου εμφανής είναι η δυσχέρεια διαμορφώσεως της προοπτικής και του βάθους και του ορθού προσανατολισμού των στοιχείων του πίνακος, ως προς την φωτεινότητα και τον χώρον. Αι δυσχέρειαι αύται είναι ιδιαιτέρως εμφανείς εις το έργον του Carolus Horn⁴⁴ (Εικ. 25, 26), ενός διαπρεπούς Γερμανού ζωγράφου, ο οποίος ενόσησεν εκ της νόσου του Alzheimer.

Μεταξύ των αντιπροσωπευτικών ζωγράφων, των οποίων το έργον ενεφάνισεν σημαντικήν αλλοίωσιν από της ενάρξεως της νόσου, είναι ο Willem de Kooning⁴⁵ (Εικ. 27, 28), o οποίος μετέβαλεν σημαντικώς την χρωματικήν έκφρασιν εις τα έργα του, τόσον περσσότερον, όσον η νόσος εξεδηλούτο πληρέστερον (Espinel 1996).

Σημαντικήν αλλοίωσιν ενεφάνισεν επίσης το έργον της Danae Chambers⁴⁶, η οποία παρά την εμφάνισιν μνημονικών διαταραχών και διαταραχών του προσανατολισμού εις τον χώρον, συνέχισεν να παράγη έργα ζωγραφικής, εις τα οποία όμως καταφανή καθίσταντο τα σημεία της ασθενείας, δεδομένου ότι τόσον η χρωματική έκφρασις όσον και αι αναλογίαι εις τα πρόσωπα είχον ουσιωδώς τροποποιηθή, εν σχέσει προς τα προ της ασθενείας έργα της.

Είναι παράδοξον το γεγονός, ότι εις την μετωποκροταφικήν άνοιαν αρχικώς αυξάνεται η δημιουργικότης των πασχόντων, οι οποίοι προσπαθούν να ζωγραφίσουν, δίδοντες ιδιαιτέραν έμφασιν κυρίως εις τας προσωπογραφίας, παρά το γεγονός ότι τα έργα των καθίστανται όλον και περισσότερον ασύμμετρα και σκοτεινόχρωα (Μπαλογιάννης 2000).

Συμπεράσματα

Η μελέτη των έργων της ζωγραφικής αποκαλύπτει τας πλέον εσωτερικάς πτυχάς της ψυχής των ζωγράφων και επιτρέπει την διείσδυσιν εις τας νευρωνικάς διεργασίας των εγκεφαλικών ημισφαιρίων, του μεταιχμιακού συστήματος και του διεγκεφάλου, δίδουσα εκ παραλλήλου την δυνατότητα κατανοήσεως της συμπεριφοράς αυτών εντός του κοινωνικού χώρου. Προνοσηραί καταστάσεις και νευρολογικά νοσήματα αποκαλύπτονται και απεικονίζονται διά της ζωγραφικής υπό πασχόντων ζωγράφων ή υπό ευαισθήτων παρατηρητών της λειτουργικότητος και των διακυμάνσεων της ψυχοσωματικής υποστάσεως του ανθρώπου.

Ο μελετών τα έργα της ζωγραφικής και ερμηνεύων αυτά προβάλλει εκ παραλλήλου την έκτασιν της μεθέξεως του εις την ατμόσφαιραν, εντός της οποίας έζησεν, ελειτούργησεν και εξέφρασεν εαυτόν ο ζωγράφος.

Η ζωγραφική παρέχει ευρύ πεδίον μελέτης εις τας νευροεπιστήμας και ιδιαιτέρως εις την νευροψυχολογίαν, η αξιοποίησις του οποίου δίδει νέαν διάστασιν εις την προσέγγισιν του λειτουργικού περιγράμματος του εγκεφάλου.

1. Επί παραδείγματι η συμφωνία και η αποδοχή νέων κοινωνικοπολιτικών συνθηκών αντικατοπτρίζεται εις τα έργα του David, διά των οποίων εξαίρονται αι αρχαί της Γαλλικής επαναστάσεως και τα ιδεώδη της Ναπολεοντίου περιόδου, ενώ αντιθέτως η αντίδρασις προς τας κοινωνικοπολιτικάς συνθήκας της εποχής των εκφράζεται μετά ιδιαιτέρας εμφάσεως εις τα έργα του Francisco de Goya, κατά την διάρκειαν της Γαλλικής εισβολής εις την Ισπανίαν και εις τα έργα του Pablo Picasso, κατά την διάρκειαν του ισπανικού εμφυλίου πολέμου.
2. Βλέπε εκ παραλλήλου και Kelley, David. 1986. The Evidence of the Senses. A Realist Theory of Perception. Baton Rouge: Louisiana State University Press.
3. Ιδιαιτέραν εντύπωσιν εμποιούν αι παραστάσεις του σπηλαίου της Αλταμίρας, εις την Κανταβρικήν της Ισπανίας, διά την φυσικότητα, την πολυχρωμίαν και τον συμβολισμόν των, εις σημείον ώστε το σπήλαιον να αποκαλείται "Capella Sixtina της τετραμερούς τέχνης". Επίσης έκπληξιν προκαλούν διά την φυσικότητα, την πλαστικότητα των μορφών, την αρμονίαν των κινήσεων και την ενδυμασίαν αυτών αι παραστάσεις του σπηλαίου Cogull εις Les Garrigues της Καταλανίας της Ισπανίας, αι οποίαι ανάγονται εις την μέσην παλαιολιθικήν εποχήν.
4. Εις τον εγκέφαλον και τας νοητικάς εκφάνσεις αυτού ισχύει η αρχή του Cato "Rem tene verba sequuntur" .
5. O Leonardo da Vinci αναφέρει, ότι υφίστανται δέκα δυνατότητες εις την ζωγραφικήν, τας οποίας αποδίδει εις αντιστοίχους λειτουργίας του οφθαλμού, ήτοι η έκφρασις του σκότους, του φωτός, του αντικειμένου καθ' εαυτό, του σχήματος, της θέσεως, της αποστάσεως, της εγγύτητος, της κινήσεως και της στατικότητος. Η διαφοροποίησις μίας εκάστης εκ των εν λόγω παραμέτρων υπό των ζωγράφων πραγματοποιείται επί τη βάσει της προσωπικότητος, της ευφυίας, του συναισθηματικού κόσμου και της επικρατήσεως ενός εκ των δύο ημισφαιρίων του εγκεφάλου. Είναι χαρακτηριστική η διαφορά εις την εκφραζομένην κινητικήν συμπεριφοράν των προσώπων μεταξύ δεξιοχείρων και αριστεροχείρων ζωγράφων, καθώς και η διαφορά ως προς την κατεύθυνσιν της φωτεινότητος εις τα πονήματα αυτών. Χαρακτηριστικόν παράδειγμα είναι η διαφορά εις τον προσαντολισμόν και την φωτοσκιαστικήν αντίθεσιν εις τα έργα του Leonardo da Vinci και του Hans Holbein, οι οποίοι ήσαν αριστερόχειρες, εν σχέσει προς τα έργα των ετέρων ζωγράφων της εποχής των. Βλέπε σχτικώς την εργασίαν των Grusser O., Selke T., Zynda B. Cerebral lateralization and some implications for art, aesthetic perception, and artistic creativity. Beauty and the Brain. Basel, Germany: Birkhauser Verlag 1988.
6. Επί παραδείγματι η ζωγραφική του Michelangelo εις την Ιταλικήν Αναγέννησιν, όπως εκφράζεται εις την Capella Sisstina αντικατοπτρίζει αφ' ενός μεν την ιδιαιτερότητα του χαρακτήρος και της προσωπικότητος αυτού, εις την οποίαν επεκράτει η καταθλιπτική διάθεσις, αφ' ετέρου δε τας αντιλήψεις της Καθολικής Εκκλησίας κατά την εποχήν του και την επίδρασιν, την οποίαν υπέστη ο ίδιος από τον Νέοπλατωνισμόν.
7. Η επίδρασις, την οποίαν δύναται να ασκήση ζωγράφος προγενεστέρων χρόνων επί της τεχνοτροπίας μεταγενεστέρων εποχών, καταφαίνεται κυρίως εις την Αγγλικήν σχολήν των Ραφαηλιστών (The Pre-Raphaelite Brotherhood), η οποία ιδρύθη το 1849 από τους William Holman Hunt (1827-1910), D.G. Rossetti, John Everett Millais (1829-1896), William Michael Rossetti, James Collinson, Thomas Woolner και F.G. Stephens, με κύριον σκοπόν την αναγέννησιν της τέχνης, επί τη βάσει των προτύπων της Ιταλικής Αναγεννήσεως.
8. Εκδηλον παράδειγμα αυτού είναι τα έργα της Barbara Nassim, εμπνευσμένα από την σύγχρονον δυνατότητα της επιβοηθουμένης αναπαραγωγής και των κοινωνικών προεκτάσεων αυτής.
9. Χαρακτηριστικόν είναι το μέλαν χρώμα εις τα "Los Caprichos" του Francisco de Goya, διά του οποίου υπογραμμίζεται, παραλλήλως προς το περιεχόμενον, η νοσηρά κατάστασις, εις την οποίαν ευρίσκετο ούτος κατά την διάρκειαν της εκπονήσεως αυτών. Ο Goya ενόσησεν εκ της νόσου των Vogt-Kayanaki-Harada, συνεπεία της οποίας απώλεσεν την ακοήν του, ηλαττώθη σημαντικώς η οπτική οξύτης αυτού και ήρχισεν να εμφανίζη επιληπτικάς κρίσεις. Η όλη κατάστασις της υγείας του αντικατοπτρίζετο εις τα έργα των τελευταίων ετών και ιδίως εις τα Los Caprichos, μίαν σειράν εξ 80 πινάκων, οι οποίοι έχουν ιδιαιτέρως τραγικόν περιεχόμενον, παρά την επιφανειακήν αίσθησιν της αριστοφανείου διακωμωδήσεως του αντικειμένου των.
10. Ούτως, η κατ' επανάληψιν απεικόνισις του καθεδρικού ναού της Rouen υπό διαφόρους συνθήκας φωτεινότητος υπό του Claude Monet δίδει μίαν νέαν διάστασιν αισθητικής αντιλήψεως, εις την οποίαν το χρώμα οδηγεί εις πολλάς επί μέρους συναισθηματικάς καταστάσεις.
11. Χαρακτηριστικόν παράδειγμα του αισθητικού παραδόξου εκφράζεται εις τα περισσότερα των έργων του Hieronymus Bosch και εις τας παραστάσεις του Grunewald εις την μέσην και κατωτέραν σειράν του τέμπλου του Inshenheim (Inshenheim Altar).
12. Ούτως διά του κυβισμού, υπό του οποίου εκφράζονται έννοιαι διά πολλών συγχρόνως προοπτικών και προβολικών διαστάσεων, επιτρεπουσών την αντίληψιν αυτών υπό πολλών οπτικών γωνιών, υπογραμμίζονται αι αρχαί του φιλοσοφικού σκεπτικισμού ή εγκρύπτεται, εντός αυτού η θεωρία της σχετικότητος του Einstein, η οποία προφανώς επέδρασεν σημαντικώς επί της τέχνης των αρχών του εικοστού αιώνος.
13. Η συναισθηματική κινητοποίησις δεν προέρχεται μόνον από προσωπογραφίας ή από έργα εκφράζοντα την μεταξύ των ανθρώπων επικοινωνίαν. Πολλάκις η νεκρά φύσις παρέχεται υπό του ζωγράφου κατά τρόπον ικανόν να κινητοποιήση εντόνως το συναίσθημα του παρατηρητού και να οδηγήση αυτόν εις αισθητικήν πληρότητα. Επί παραδεiγματι ο πίναξ του Chardin "Le Gobelet d' Argant" (Paris, Louvre 1042), φιλοτεχνηθείς το 1767, οδηγεί εις σειράν θετικών συναισθημάτων, παρ' όλην την απλότητα το θέματος του. Συγχρόνως δε το αυτό θέμα, εκφραζόμενον υπό διαφόρων ζωγράφων, προκαλεί διαφορετικήν συναισθηματικήν κινητοποίησιν και ασκεί διαφορετικήν επίδρασιν εις τας διεργασίας της μνημονικής εγχαράξεως. Αντιπροσωπευτική είναι η διαφορά των συναισθημάτων, τα οποία προκαλούνται υπό των αυτών θεμάτων, τα οποία εφιλοτεχνήθησαν υπό του Rembrandt, του Holbein και του Durer.
14. Χαρακτηριστική και ιδιαιτέρως εύστοχος είναι η παρατήρησις του David Hume, ότι η ωραιότης δεν αποτελεί ιδιότητα των αντικειμένων, αλλά του ανθρωπίνου νου, ο οποίος αποδέχεται μετά αισθητικής πληρότητος αυτά.
15. Είναι ιδιαιτέρως ευρείαι αι διαστάσεις, τας οποίας προσλαμβάνει η αφαίρεσις εις την ζωγραφικήν. Επi παραδείγματι διά της αφαιρέσεως ο Kandinsky προσεπάθησεν να προσεγγίση την ζωγραφικήν προς την μουσικήν. Επίστευεν, ότι οι παρατηρηταί των έργων του θα ηδύναντο να ακούσουν να εκφράζωναι αυτά διά των ήχων της μουσικής.
16. Εμφανές παράδειγμα επ' αυτού είναι η περίπτωσις πάσχοντος από μετωποκροταφικήν άνοιαν, ο οποίος έως την ηλικίαν των 56 ετών δεν εξεδήλωσεν ενδιαφέρον διά την ζωγραφικήν. Εκτοτε, εκδηλουμένης της ασθενείας του ήρχισεν να ασχολείται μετά της ζωγραφικής εις σημείον ώστε έως την ηλικίαν των 66 ετών ετιμήθη διά πολλών διακρίσεων. Βλέπε επ΄αυτού την εργασίαν των Miller B. et al.: Enhanced artistic creativity with temporal lobe degeneration. Lancet, 1996; 348:1744-1745.
17. Η παράστασις του Ιερέως Ruma, ο οποίος καταθέτει τας προσφοράς του εις την θεάν Αστάρτην, ευρίσκεται εις νεκρικήν στήλην, αναγομένην εις την 19ην αιγυπτιακήν δυναστείαν. Η στήλη αύτη φυλάσσεται σήμερον εις το μουσείον Ny Carlsberg Glyptothek της Κοπεγχάγης.
18. Η παράστασις αύτη εντυπωσιακή ούσα ευρίσκεται εις το μουσείον του Δίου. Αναφέρεται ότι είναι τα αποτυπώματα των πελμάτων του ιερέως και της συζύγου του. Η προσεκτική μελέτη των αναλογιών των πελμάτων καταδεικνύει ότι ταύτα ανήκουν εις το ίδιον άτομον και ότι το έν είναι βραχύτερον του ετέρου, λόγω πλημμελούς αναπτύξεως, προφανώς συνεπεία προσβολής εκ πολιομυελίτιδος κατά την παιδικήν ηλικίαν.
19. H εικών αύτη ευρίσκεται εις το παρεκκλήσιον Brancacci, της Santa Maria del Carmelite, εις Φλωρεντίαν, εφιλοτεχνήθη υπό του Masaccio επί ξύλου και στηρίζεται εις το χωρίον των πράξεων των Αποστόλων (5,15-16) "… ώστε και εις τας πλατείας εκφέρειν τους ασθενείς και τιθέναι επί κλιναρίων και κραβάττων, ίνα ερχομένου Πέτρου κάν η σκιά επισκιάση τινί αυτών”. Ο Masaccio εγεννήθη το 1401 εις San Giovani Valdarni και απεβίωσεν το 1428 εις την Ρώμην. Ηργάσθη κατά το πλείστον εις την Φλωρεντίαν.
20. Το εν λόγω έργον του Pieter Bruegel έχει εξαιρετικήν ομοιότητα προς ανάλογον έργον του Hieronymus Bosch. Ανάγεται χρονικώς εις το δεύτερον τρίτον του 16ου αιώνος και φυλάσσεται σήμερον εις την Βιέννην (Graphische Sammlung Albertina). O Pieter Bruegel εγεννήθη εις Breda το 1525 και απέθανεν εις τας Βρυξέλλας τον Σεπτέμβριον του 1569. Το έργον αμφοτέρων εκφράζει τας θρησκευτικάς αντιλήψεις, μεμειγμένας μετά παγανιστικών καταλοίπων, αι οποίαι επεκράτουν εν μέσω κυρίως των χωρικών της κεντρικής και δυτικής Ευρώπης κατά το τέλος του μεσαίωνος και τας αρχάς της γερμανικής μεταρρυθμίσεως. Διά το έργον του Bruegel, ο Abraham Ortelius έγραψεν επιγραμματικώς "Multa pinxit hic Grugelius, quae pingi non possunt" Ητοι πολλά εζωγράφησεν ο Bruegel, τα οποία δεν είναι δυνατόν να εκφρασθούν διά της ζωγραφικής.
21. Ο εν λόγω πίναξ εφιλοτεχνήθη υπό του Pieter Bruegel το 1568 και φυλάσσεται σήμερον εις το Μουσείον του Louvre των Παρισίων.
22. Το εν λόγω έργον του Pieter Bruegel, διαστάσεων 22x18 cm. εφιλοτεχνήθη το 1563. Σήμερον φυλάσσεται εις την Alte Pinakothek του Μονάχου.
23. Το έργον αυτό του Pieter Bruegel υπό τον τίτλον "Bauernfrau" είναι ζωγραφισμένου επί χάρτου διαστάσεων 125x99 mm, φιλοτεχνηθέν μεταξύ των ετών 1564-1566. Σήμερον φυλάσσεται εις το Rijksmuseum του Amsterdam.
24. Αι παραστάσεις ευρίσκονται εις το Nidarosdomen εις το Trondheim, ανάγονται εις τον 12ον αιώνα και εκφράζουν την "syke skulpturen".
25. Το εν λόγω έργον του Pieter Bruegel είναι χαλκογραφία διαστάσεων 225x165 mm, φιλοτεχνηθείσα το 1642. Σήμερον φυλάσσεται εις την Βασιλικήν Βιβλιοθήκην των Βρυξελλών (Cabinet des Estampes).
26. Το εν λόγω έργον εφιλοτεχνήθη μεταξύ των ετών 1622 και 1623. Είναι τούτο διαστάσεων 137x86 mm. Φυλάσσεται σήμερον εις την Εθνικήν Βιβλιοθήκην των Παρισίων. Ο Jacque Callot εγεννήθη εις Nancy 1592 και απεβίωσεν εις την ιδίαν πόλιν το 1635.
27. Το έργον εξεπονήθη μεταξύ των ετών 1622 και 1523, είναι τούτο διαστάσεων 137x85 και φυλάσσεται σήμερον εις την Εθνικήν Βιβλιοθήκην των Παρισίων (Cabinet des Estampes).
28. O Albrecht Durer (1471-1528) υπήρξεν ο πλέον αντιπροσωπευτικός ζωγράφος της γερμανικής μετερυθμίσεως, ασκήσας μεγάλην επίδρασιν επί των συγχρόνων του εις την Γερμανίαν και τας Κάτω Χώρας. Εις την αυτοπροσωπογραφίαν του το 1500 (Alte Pinakothek, Munich) παρουσιάζει εαυτόν έχοντα χαρακτηριτικόν άμιμον προσωπείον.
29. O Jules-Alexandre Grun, εγεννήθη εις Παρισίους το 1868 και απεβίωσεν πάσχων εκ της νόσου του Parkinson το 1934. Έγινεν ούτος ζωγράφος διότι ήθελεν να εκφράση την ζωήν κατά τρόπον αληθή και πραγματιστικόν και να εκφράση τα βιώματα του εις το έργον του. Ο Theophilus Gautier έλεγεν ότι ο Grun ήτο "Ο άνθρωπος, διά τον οποίον υπήρχεν όντως ο αισθητός κόσμος της οράσεως".
30. O Adolf Hitler (1889-1945) διεκρίνετο διά την ενασχόλησιν του μετά της ζωγραφικής. Εζωγράφιζεν πολλάς πλατείας και οδούς της Βιέννης και άλλων πόλεων, εις τας οποίας οι άνθρωποι απεικονίζοντο εις ιδιαιτέρως δύσκαμπτον θέσιν και στάσιν. Ενόσησεν εκ της νόσου του Parkinson, η οποία επέφερεν σημαντικήν διαταραχήν της κινητικότητος, κατά τα τελευταία ιδίως έτη της ζωής αυτού.
31. O Salvador Dali Domenech εγεννήθη εις Figueras, της Καταλανίας το 1904 και απεβίωσεν το 1989, πάσχων εκ της νόσου του Parkinson επί εννέα έτη. Ο Salvador Dali θεωρείται ως ο μεγαλύτερος εκπρόσωπος της υπερπραγματιστικής κινήσεως εις την ζωγραφικήν και είς εκ των μεγαλυτέρων ζωγράφων του εικοστού αιώνος. Χαρακτηριστική είναι η άμιμος έκφρασις εις τας προσωπογραφίας της συζύγου του Gala.
32. Το έργον εξεπονήθη υπό του Ραφαήλ προ του θανάτου του την Μεγάλην Παρασκευήν του 1520. Φυλάσσεται σήμερον εις το Μουσείον του Βατικανού και αντίγραφον αυτού υπάρχει εις τον ναόν του Αγίου Πέτρου της Ρώμης.
33. Ο Raffaello Santi εγεννήθη εις το Urbino το 1483 και απέθανεν εις την Ρώμην το 1520, Ηργάσθη εις την Φλωρεντίαν, την Ρώμην και την Περούτζια. Είναι εκ των μεγαλυτέρων ζωγράφων της Ιταλικής Αναγεννήσεως, ασκήσας έντονον επίδρασιν επί του έργου ζωγράφων μεταγενεστέρων εποχών.
34. Ο Peter Paul Rubens εγεννήθη εις Siegen το 1577 και απέθανεν εις Antwerpen το 1640. Ητο είς εκ των καλυτέρων ζωγράφων του 17ου αιώνος, ασκήσας ευρείαν επίδρασιν επί της Ευρωπαϊκής ζωγραφικής,
35. Το έργον τα θαύματα του Αγίου Ιγνατίου Loyola εξεπονήθη το 1620, είναι διαστάσεων 535x395 cm. Εντάσσεται από πλευράς τεχνοτροπίας εις την ζωγραφικήν Barock. Προορίζετο αρχικώς διά τον ναόν των Ιησουιτών εις την Αμβέρσαν. Σήμερον ευρίσκεται εις το Kunsthistorisches Museum της Βιέννης.
36. Εις το έργον του Hebdomeros, o Giorgio de Chirico αναφέρει ότι πολλάκις διακατείχετο υπό οπτικών ψευδαισθησιών. Παλαιότερον το ιδιόμορφον έργον του εν λόγω ζωγράφου απεδίδετο εις τας κρίσεις ημικρανίας, τας οποίας ο ίδιος αναφέρει κατά τα έτη 1905 και 1906.
37. O Vincent van Gogh εγεννήθη εις Groot-Zundert της Ολλανδίας το 1853 και απέθανεν αυτοπυροβοληθείς εις Auvers-sur-Oise πλησίον των Παρισίων εις ηλικίαν 37 ετών το 1890. Υπήρξεν αυτοδίδακτος εις την ζωγραφικήν, την οποίαν ηκολούθησεν, ως τρόπον ζωής μετά από την αποπομπήν του από τα ποιμαντικά του καθήκοντα εκ της Ευαγγελικής Εκκλησίας, παρ' όλην την αφοσίωσιν και το πνεύμα της αυτοθυσίας, το οποίον επέδειξεν εργασθείς εις μίαν κοινότητα ενδεών ανθρακορύχων. Ενεφάνιζεν πολυμόρφους κρίσεις επιληπτικού χαρακτήρος, τας οποίας περιέγραφεν εις τας επιστολάς προς τον αδελφόν του. Εις μίαν έντονον δυσθυμικήν κρίσιν απέκοψεν το πτερύγιον του ωτός του, ενώ εις προηγηθείσα, ανάλογον κρίσιν έθεσεν την χείρα του επί της πυράς. Ενοσηλεύθη εις το άσυλον του St. Remy, ένθα είς εκ των νοσηλευτών του αντελήφθη να καταλαμβάνεται υπό τονικοκλονικών σπασμών, ενώ εζωγράφιζεν. Η θεραπεία, την οποίαν ελάμβανεν εις Saint Remy συνίστατο εις λήψιν βρωμιούχου καλίου και λουτροθεραπείαν Το τραγικόν στοιχείον της ζωής του απεικονίζεται εις τα έργα του, τα οποία εκφράζουν τας διακυμάνσεις του συναισθήματος του και την δυσχέρειαν επικοινωνίας μετά του περιβάλλοντος του.
38. Το εν λόγω έργον ευρίσκεται εις το Μουσείον van Gogh εις το Αμστερνταμ. Είναι ελαιογραφία διαστάσεων 81,5x114,5 cm, εντασσομένη εις τον χώρον του Νέο-Εμπρεσιονισμού.
39. Το έργον είναι ελαιογραφία, εκπονηθείσα το 1888, διαστάσεων 90x72 cm, ευρίσκόμενον σήμερον εις Metropolitan Museum of Art, της Νέας Υόρκης.
40. Εκ των αυτοπροσωπογραφιών του, η πλέον χαρακτηριστική διά μετακριτικόν ασθενή είναι η εκπονηθείσα το 1889 ελαιογραφία διαστάσεων 51x45 cm., εις την οποίαν φέρει επίδεσμον λόγω της αποτμήσεως του πτερυγίου του ωτός του και έχει καταφανώς έμφοβον και συγχρόνως οργίλον βλέμμα. Ο εν λόγω πίναξ ευρίσκεται σήμερον εις την ιδιωτικήν συλλογήν του Leigh B. Block εις Chicago.
41. "Η έναστρος νύξ" εξεπονήθη το 1889, έν έτος προ το θανάτου του. Είναι διαστάσεων 73,7x92 cm. Φυλασσεται σήμερον εις το Museum of Modern Art της Νέας Υόρκης.
42. Η Hildegard του Bingen (1098-1179) ήτο εκ των πλέον πεπαιδευμένων και αξιολόγων γυναικών του δωδεκάτου αιώνος, καταστήσα γνωστή ως "Η Σύβιλα του Ρήνου". Τα θεολογικά της έργα πλήρη οραμάτων, διδαχών και παραβολών ήσκησαν μεγάλην επίδρασιν εις τας θεολογικάς και μοναχικάς κοινότητας της εποχής της. Εκ παραλλήλου συνέθετεν αύτη μουσικήν, η οποία σήμερον αφ' ενός μεν μελετάται από μουσικολόγους και ιστορικούς των θεολογικών τάσεων του μεσαίωνος, αφ' ετέρου δε αποτελεί πρότυπον διά τας μουσικάς εκφράσεις της Νέας Εποχής. Η Hildegard έπασχεν εξ ημικρανικών κρίσεων από της παιδικής ήδη ηλικίας. Περιέγραφεν αύτη συχνά οράματα, τα οποία έβλεπεν. Εις ηλικίαν 43 ετών ήρχισεν να συγγράφη το έργον "Scivias", εις το οποίον περιγράφει 26 από τα πλέον εντυπωσιακά εκ των οραμάτων τα οποία είδεν. Το 1158 η Hildegard ήρχισεν να συγγράφη το δεύτερον εκ των έργων της υπό τον τίτλον Liber vitae meritorum εις το οποίον περιέγραφεν οράματα και οπτικά φαινόμενα, τα οποία συνδέονται μετά των φαινομένων εκ της οράσεως τα οποία παρατηρούνται κατά τας κρίσεις της ημικρανίας. Βλέπε σχετικώς King-Lenzmeier, Anne H.: Hildegard of Bingen: an integrated vision. Collegeville, Minn.: Liturgical Press, 2001 και Maddocks, Fiona. Hildegard of Bingen: the woman of her age. Doubleday, 2001. Τα έργα της μουσικής της περιλαμβάνονται εις τας κατωθι εκδόσεις Ηildegard of Βingen: Canticles of Ecstasy, Deutsche Harmonia Mundi 12/94, Hildegard of Bingen Feather on the breathe of God, Hyperion 2/88 (HYP66039) Emma Kirkby, gothic voices.
43. Η Frida Kahlo (1907-1954) εγεννήθη εις το Μεξικόν από πατέρα Εβραιοουγγρικής καταγωγής και μεξικανήν μητέραν. Εις ηλικίαν έξι ετών προσεβλήθη από πολιομυελίτιδα. Εν συνεχεία, ένα τραγικόν τροχαίον ατύχημα το 1925, ότε ήτο ηλικίας δεκαοκτώ ετών, προεκάλεσεν εις την Frida κατάγματα της σπονδυλικής στήλης, της πυέλου και των κάτω άκρων. Πέντε έτη μετά το ατύχημα η Frida Kahlo μετέβη διά πρώτην φοράν εις ΗΠΑ, μετά του συζύγου της Diego Rivera (1886-1957), το 1930. Εις ΗΠΑ προσεπάθησεν να αντιμετωπίση ξανά μετά αισιοδοξίας την ζωήν, ανέπτυξαν φιλίαν μετά των Conger Goodyear, των Rockefellers, των Henry Ford, και Clare Boothe Luce. Διά το έργον της , το οποίον είναι πλήρες συμβολισμών έγραφε: "Πιστεύουν ότι ακολουθώ τον Σουρρεαλισμόν. Δεν είναι ορθόν, ποτέ δεν εζωγράφισα φαντασίας. Εζωγράφιζα πάντοτε την ιδικήν μου πραγματικότητα."
44. Ο Γερμανός ζωγράφος Carolus Horn, ενεφάνισεν τα πρώτα συμπτώματα της νόσου του Alzheimer το 1981, Εκτοτε αι μορφαί εις το έργον του ήσαν καθηλωμέναι και προσέλαβον παιδαριώδη έκφρασιν. Προ του θανάτου αυτού το 1992, τα έργα του κατέστησαν απλούστατα, εκφραζόμενα διά παραλλήλων ευθειών γραμμών και μονόχρωμα. Εκτενής περιγραφή και ανάλυσις του έργου του εν λόγω ζωγράφου εγένετο υπό των K. Maurer και D. Prvulovic (Paintings of an artist with Alzheimer's disease: visuoconstructural deficits during dementia Journal of Neural Transmission 111:235-245, 2004).
45. O Willem de Kooning εγεννήθη εις το Ρόττερνταμ το 1904 και απεβίωσεν εις East Hampton της Νέας Υόρκης το 1997. Ενεφάνισεν την νόσον του Alzheimer, η οποία επηρέασεν εντόνως το έργον του
46. H Danae Chambers εγεννήθη εις το Kootenay της Βρετανικής Κολομβίας του Καναδά. Εσπούδασεν ζωγραφικήν και λογοτεχνίαν και ησχολήθη με την ζωγραφικήν εν εκτάσει, παρουσιάσασα τα έργα της εις σειράν εκθέσεων εις τον Καναδάν, την Νεαν Υόρκην και την Ευρώπην. Εξεπόνησεν πολλάς προσωπογραφίας μεταξύ των οποίων ήτο και η του Καναδού Πρωθυπουργού Pierre Elliott Trudeau. Εις ηλικίαν 49 ετών ήρχισεν να παρουσιάζει διαταραχάς της μνήμης και της προσοχής, αι οποίαι σταδιακώς επεδεινούντο. Ο νευροψυχολογικός και ο νευροαπεικονιστικός έλεγχος συνηγόρει υπέρ της νόσου του Alzheimer. Από το 1999 τελεί υπό συνεχή νοσηλείαν, μη δυναμένη πλέον να ζωγραφίση ή να αναγνωρίση τα έργα της (Fornazzari 2005).

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Antoni JM, Devuyst G, Carota A, Bruggimann L, Bogousslavsky J: Changes in artistic style after minor posterior stroke. J. Neurol. Neurosurg. Psychiat 76:797-803, 2005.

Baloyannis SJ, Baloyannis JS: Some issues on the profile of the premorbit personality of patients suffered from Parkinson's disease Int.Psychogeriatr. 17:333-334, 2005.

Baloyannis SJ, Costa V, Papistas P: Some ethical issues on the quality of life in Dementias. Neurobiology of Aging 25:2, 2004.

Billeter E: The Blue House The World of Frida Kahlo, Univ. of Washington Press, 1993.

Blanke O, Ortigue S, Landis T: Color neglect in an artist. Lancet 361:264, 2003.

Bogousslavsky J: Neurology of the Art. The example of Giorgio de Chirico. Eur Neurol 50:189-190, 2003.

Carota A, Staub F, Bogousslavsky J: Emotions, behaviours and mood changes in stroke. Curr Opin Neurol 15:57-69, 2002.

Clifford Rose F: A short History of Neurology. Butterworth, Heinemann, Oxford 1999.

Clifford Rose F: Neurology of the Arts. Imperial College Press, London 2004.

De Chirico G: Hebdomeros. Paris. Editions de Carrefous 1929.

Espinel CJ: de Kooning's late colours and forms: dementia, creativity and the healing power of art. The Lancet 347:1096-1098, 1996.

Fornazzari LR: Preserved painting in an artist with Alzheimer's disease Eur. J. Neurol 12:419-424, 2005.

Goodman N: Language of art: an approach to a theory of symbols. Indianapolis. Hacket Publications 1976.

Grusser O, Selke T, Zynda B.: Cerebral lateralization and some implications for art, aesthetic perception, and artistic creativity. Beauty and the Brain. Basel, Germany: Birkhauser Verlag. 1988.

Gustafson L: Frontal lobe degeneration of non-Alzheimer type. II. Clinical picture and differential diagnosis. Arch. Gerontol. Geriatr. 6:209-223, 1987.

Heilman K, Nadeau S, Beversdorf D: Creative innovation: possible brain mechanisms. Neurocase 9:369-379, 2003.

Horne J: Sleep loss and divergent thinking ability. Sleep 11:528-536, 1988.

Hume D: Of the standard of taste in Esssays moral, political and literary. Indianapolis, Liberty Classics 1987.

Janson HW: History of Art. 3rd edition New York, Abrams 1963.

King-Lenzmeier, Anne H: Hildegard of Bingen: an integrated vision. Collegeville, Minn.: Liturgical Press, 2001.

Langer S: Feeling and form New York. Charles Scriber and Sons 1953.

Lippard LR: Overlay Contemporary Art and the Art of Prehistory. New York: Pantheon. 1983.

Maddocks Fiona: Hildegard of Bingen: the woman of her age. Doubleday, 2001.

Markou A, Anastasiadis J, Baloyannis SJ: Francisco de Goya: The transformation of the art through neurological disease. European Neurology 12:158, 2005.

Maurer K, Prvulovic D: Paintings of an artist with Alzheimer's disease:visuo-constructura deficits during dementia. Journal of Neural Transmission 111:235-245, 2004.

Mazzucchi A, Pesci G, Trento D: Cervello e pittura: Effetti delle lesioni cerebrali sul linguaggio pittorico. Rome: Fratelli Palombi Editori, 1994.

Miller B et al: Enhanced artistic creativity with temporal lobe degeneration. Lancet, 348:1744-1745, 1996.

Miller B, Cummings J, Mishkin F et al.: Emergence of artistic talent in frontotemporal dementia. Neurology 51:978-982, 1998.

Miller BL, Hou CE: Portraits of artists: emergence of visual creativity in dementia. Arch Neurol 61:842-844, 2004.

Μπαλoγιάvvης ΣI: Η ψυχoλoγική διάστασις της διαταραχής της κoιvωvικής συμπεριφoράς τoυ συγχρόvoυ αvθρώπoυ. Γρηγόριoς Παλαμάς 761:41-65, 1996.

Μπαλoγιάvvης Σ: Μετωπιαία άvoια: Μία φλoιική άvoια καλυπτoμέvη υπό τov μαvδύαv της vόσoυ τoυ Alzheimer. Εγκέφαλoς 37:165-174, 2000.

Μπαλoγιάvvης Σ: Η συμβoλή της εικόvoς εις τηv διαμόρφωσιv τωv ψυχικώv βιωμάτωv τoυ Αvθρώπoυ. Εις Πρακτικά Κ΄ Θεoλoγικoύ Συvεδρίoυ με θέμα: Ο Άγιoς Iωάvvης o Δαμασκηvός. Θεσσαλovίκη, σελ. 169-193, 2000.

Μπαλογιάννης Σ: Ο εγκέφαλος υπό την γραφίδα του Leonardo da Vinci Θεσσαλovίκη 2001. Εκδόσεις Π. Πoυρvάρα.

Perry RJ, Hodges JR: Differentiating frontal and temporal variant frontotemporal dementia from Alzheimer's disease. Neurology 54:2277-84, 2000.

Schema S: Citizens: A chronicle of the French revolution New York, Knopf 1989.

Stien R: Hjernen og kunsten. Nevrolitteraere klubb. Oslo 2001.

Strachan A: In the Brain of the Beholder: The Neuropsychological Basis of Aesthetic Preferences. The Harvard Brain, 7:6-14, 1999.

Yannou D, Baloyiannis S, Kostaridou-Eukleides A, Kiosseoglou G, Damianou-Marinis E, Klonari D, Nakopoulou E, Tsedaki K: Music perception in patients with dementia due to Alzheimer's disease. In: Kopiez R, Lehmann C, Wolther I, Wolf C (Eds). Proceedings of the 6th Triennial ESCOM Conference pp.548-551.

Zamora M: Frida Kahlo the Brush of Anguish. Chronicle Books, 1990.

Zeki S: Essays on science and society. Artistic creativity and the brain Science 293:51-52, 2001.

Zysset S Huber O, Ferstl E et al: The anterior fronto-median cortex and evaluative judgment: an fMRI study. Neuroimage 15: 983-991, 2002.