Παθήσεις του ανεπτυγμένου κόσμου: H περίπτωση της ψυχογενούς ορθορεξίας
ΠΑΡΑΣΧΑΚΗΣ Α.
Ειδικευόμενος Ψυχίατρος, Ψυχιατρικό Νοσοκομείο Αττικής, Χαϊδάρι, Αθήνα

Περίληψη
Τα τελευταία χρόνια, εξ αιτίας και των κοινωνικών πιέσεων, αναδύθηκαν διαταραχές, οι οποίες σχετίζονται άρρηκτα με την εικόνα του σώματός και την φυσική του ευεξία. Μία από αυτές είναι η ψυχόγενής ορθορεξία (ΨΟ). Η πάθηση αυτή, επί του παρόντος, δεν αναγνωρίζεται επίσημα και δεν ταξινομείται ως ανεξάρτητη κλινική οντότητα. Η ορθορεξία χαρακτηρίζεται από την παθολογική εμμονή με την κατανάλωση "βιολογικώς αγνών" τροφών, η οποία οδηγεί σε σημαντικούς διαιτητικούς περιορισμούς, λειτουργική έκπτωση, απώλεια κοινωνικών σχέσεων και συναισθηματικών δεσμών με συνακόλουθη επιδείνωση της ψυχαναγκαστικής εμμονής σχετικά με το φαγητό. Η αντιμετώπιση της διαταραχής συνίσταται σε ψυχοθεραπεία γνωσιακού-συμπεριφορικού τύπου και/ή χορήγηση αντικαταθλιπτικών. Οι πρώτοι "ειδικοί" οι οποίοι έρχονται σε επαφή με τους ασθενείς αυτούς είναι οι διαιτολόγοι και γενικότερα οι επιστήμονες του τομέα της διατροφής. Απαιτείται ευαισθητοποίηση των ειδικών αυτών προκειμένου η πρόληψη να είναι επιτυχής, η διαγνώση έγκαιρη και η αντιμετώπιση αποτελεσματική.

Λέξεις κλειδιά: Διαταραχές πρόσληψης τροφής, ψυχογενής ορθορεξία.

Εισαγωγή

Φαίνεται δύσκολο να πιστέψει κάποιος ότι προβλήματα υγείας μπορεί να προκαλέσει όχι μόνο η απρόσεκτη και άστατη διατροφή αλλά και η πολύ προσεγμένη δίαιτα. Είναι όμως αλήθεια. Η βασανιστική υιοθέτηση ενός "αγνού", "καθαρού" και "φυσικού" τρόπου διατροφής μπορεί να αποτελέσει συνώνυμο βαρύτατης κοινωνικής δυσλειτουργίας και συναισθηματικών προβλημάτων. Ο όρος "ψυχογενής ορθορεξία" (από τη σύνθεση των ελληνικών λέξεων ''ορθός'' -σωστός- και ''όρεξη") προτάθηκε για πρώτη φορά το 1997, από τον Steven Bratman (ΜD), προκείμενου να περιγράψει τη συγκεκριμένη κλινική εικόνα.

Μέθοδος-Αποτελέσματα

Η αναζήτηση των άρθρων έγινε μέσω pub med, χρησιμοποιώντας τα λήμματα ''orthorexia'' και "orthorexia nervosa''. Βρέθηκαν 8 άρθρα, 2 από τη Σουηδία, 1 από τη Γερμανία, 1 από την Ισπανία, 2 από την Ιταλία και 2 από τις ΗΠΑ.

Ταξινομώντας την ορθορεξία

Σύμφωνα με την τρέχουσα ταξινόμηση του DSM-IV, οι διαταραχές πρόσληψης τροφής κατατάσσονται σε τρεις κατηγορίες: Ψυχογενής Ανορεξία, Ψυχογενής Βουλιμία και διαταραχές πρόσληψης τροφής μη προσδιοριζόμενες αλλιώς. Ανάμεσα στις τελευταίες πιθανότατα θα μπορούσε να ενταχθεί και η ορθορεξία, αν και οι αντιρρήσεις επί του θέματος είναι έντονες.

Επιδημιολογικά στοιχεία

Η μόνη κλινική μελέτη πάνω στην ορθορεξία, διεξήχθη στην Ιταλία, στο Πανεπιστήμιο La Sapienza της Ρώμης. Σε 404 άτομα, τα οποία παρουσίαζαν χαρακτηριστικά ψυχαναγκαστικής-καταναγκαστικής (Ψ/Κ) διαταραχής προσωπικότητας και υπερβολική προσοχή στις διαιτητικές τους συνήθειες, 28, ποσοστό 6,9% βρέθηκε να πάσχουν από ΨΟ, κυρίως άνδρες, χαμηλής μόρφωσης¹.

Φαίνεται λοιπόν ότι υποκατηγορία ασθενών με Ψ/Κ χαρακτηριστικά και ιδιαίτερη προσοχή στη δίαιτά τους, είναι ιδιαίτερα ευάλωτοι στην πάθηση αυτή. Χρειάζονται όμως περισσότερες μελέτες, προκείμενου τα αποτελέσματα να είναι ακριβέστερα και επαρκώς τεκμηριωμένα.

Αιτιοπαθογένεια

Πολύ πιθανά η γένεση της διαταραχής προκαλείται από την αλληλοδιαπλοκή γενετικών παραγόντων και περιβαλλοντικών πιέσεων. Η γενετική συνιστώσα μπορεί να ευθύνεται για την καταναγκαστικότητα της συμπεριφοράς, ενώ η κοινωνική επίδραση για το είδος της.

Είναι γεγονός ότι τα τελευταία χρόνια έχει δημιουργηθεί η τάση για επιστροφή σε έναν υγιεινό τρόπο ζωής, απαραίτητο συστατικό του οποίου είναι μία διατροφή αγνή, καθαρή και φυσική. Όταν όμως η βασανιστική ενασχόληση με την διατροφή οδηγεί το άτομο σε απομόνωση και λειτουργική έκπτωση, τότε δεν προάγεται ούτε η σωματική ούτε η ψυχολογική του υγεία.

Κλινική εικόνα

Τα άτομα που παρουσιάζουν τη διαταραχή δεν επιθυμούν απαραίτητα να χάσουν βάρος, όσο να νιώσουν ένα αίσθημα ευεξίας και "καθαρότητας"².

Η συμπεριφορά τους χαρακτηρίζεται από ψυχαναγκαστικού τύπου εμμονή στην κατανάλωση βιολογικώς αγνών τροφών, συμπεριφορά η οποία οδηγεί σε σημαντικούς διαιτητικούς περιορισμούς. Οι "ορθορεξικοί" ασθενείς, αποκλείουν τροφές από τη δίαιτά τους, επειδή μπορεί να έχουν χρησιμοποιηθεί κατά την παρασκευή τους εντομοκτόνα, παρασιτοκτόνα, και/ή περιέχουν τεχνητές ουσίες³. Ο φόβος μήπως οι τροφές που πρόκειται να καταναλώσουν έχουν λ.χ φυτοφάρμακα μπορεί να τους οδηγήσει στο σημείο να αναγκάσουν άλλους να τους πλύνουν τα φρούτα ή τα λαχανικά τους, αλλιώς ούτε καν τα αγγίζουν². Ανησυχούν υπερβολικά για τους τρόπους και τα μέσα που χρησιμοποιούνται στην παρασκευή των τροφών, ενώ επιδεικνύουν μία ανίκητη επιθυμία να τρώνε όταν αισθάνονται χαρά, νευρικότητα ή ενοχή¹.

Είναι αξιοσημείωτο ότι όσο πιο αυστηρή και σύνθετη είναι μια δίαιτα, τόσο περισσότερο ελκυστική τη βρίσκουν. Αν παραβιάσουν κάποιον κανόνα της δίαιτάς τους, γίνονται ακόμα αυστηρότεροι με τον εαυτό τους³.

Η εμμονή τους τούς οδηγεί σε απώλεια κοινωνικών συναναστροφών. Δύσκολα προσεγγίζουν άτομα που δεν ενστερνίζονται τις απόψεις τους για την αγνότητα των τροφών, με αποτέλεσμα να οδηγούνται σε απομόνωση και συναισθηματική δυσλειτουργία. Μπορεί να φτάσουν στο σημείο σε γεύματα ή γιορτές να μην καταναλώνουν τίποτα άλλο εκτός από το φαγητό που έχουν φέρει από το σπίτι τους²!

Ως συνέπεια, μία προσπάθεια υιοθέτησης υγιεινής διατροφής, μετεξελίσσεται σε ψυχαναγκαστική ενασχόληση με την ποιότητα των τροφών. Θα μπορούσε να υποτεθεί ότι η τήρηση της δίαιτας για τους ασθενείς αυτούς έχει ένα "αγχολυτικό" αποτέλεσμα.

Οι ορθορεξικοί ασθενείς αποδίδουν ιδιαίτερους χαρακτηρισμούς στις τροφές, οι οποίοι δείχνουν το πώς "αισθάνονται" αναφορικά με αυτές: "επικίνδυνο" είναι ένα προϊόν με συντηρητικά, "τεχνητό" ένα βιομηχανικώς παρασκευασμένο, "υγιεινό" ένα βιολογικώς παραγόμενο¹.

Διαφορική διάγνωση

Συνήθως οι πρώτοι οι οποίοι έρχονται σε επαφή με τα άτομα αυτά είναι οι διαιτολόγοι και γενικότερα οι ειδικοί του τομέα της διατροφής.

Η διαφορική διάγνωση της διαταραχής γίνεται από την παραληρητική διαταραχή, τη ψυχογενή ανορεξία και την ψυχαναγκαστική-καταναγκαστική νεύρωση (υποστηρίζεται αρκετά η πρόταση τόσο η ορθορεξία, όσο και γενικότερα οι διαταραχές πρόσληψης τροφής να ενταχθούν στο ευρύτερο ψυχαναγκαστικό-καταναγκαστικό φάσμα).

Πάντως, οι ορθορεξικοί και οι ανορεξικοί μοιράζονται αρκετά κοινά στοιχεία, όπως την ανάγκη να ακολουθούν αυστηρούς κανόνες και την επιθυμία να νοιώθουν "καθαροί"³.

Πορεία-Πρόγνωση

Σπάνια η διαταραχή θέτει σε κίνδυνο τη ζωή του ασθενή, (όπως λ.χ η ψυχογενής ανορεξία). Έχει όμως αναφερθεί θάνατος γυναίκας, την οποία η αυστηρή δίαιτα την οδήγησε σε τελικού σταδίου καρδιακή ανεπάρκεια [η ίδια ισχυριζόταν ότι αν και επανειλημμένως τής είχαν πει ότι έπασχε από ψυχογενη ανορεξία, η εμμονή της δεν ήταν να χάσει βάρος, όσο το να νοιώθει "καθαρή" και "υγιής" ("pure", "healthy")]³.

Θεραπευτική αντιμετώπιση

Οι περισσότεροι ερευνητές συμφωνούν ότι ο συνδυασμός γνωσιακής-συμπεριφορικής θεραπείας και εκλεκτικών αναστολέων επαναπρόσληψης σεροτονίνης (SSRI's), όπως σερτραλίνη, παροξετίνη, φλουοξετίνη, είναι ο πλέον δόκιμος στην αντιμετώπιση της διαταραχής³. Οι SSRI's αποδεδειγμένα είναι αποτελεσματικοί στην αντιμετώπιση των ιδεοληψιών- καταναγκασμών, ανεξάρτητα από την παρουσία ή όχι καταθλιπτικής συνδρομής.

Υπάρχει μία ιδιαίτερη δυσκολία στη θεραπευτική προσέγγιση των ατόμων αυτών. Με δεδομένο ότι τους απασχολεί διαρκώς η αγνότητα της διατροφής τους, μπορεί να τρομοκρατηθούν με την προοπτική φαρμακευτικές ουσίες να "εισέλθουν" στο σώμα τους³.

Εφ' όσον τελικά αποδεχθούν τη θεραπεία, η ανταπόκριση είναι καλύτερη απ' ότι σε πάσχοντες λ.χ. από ψυχογενή ανορεξία, λόγω του ότι οι ορθορεξικοί ασθενείς ενδιαφέρονται πολύ για την υγεία τους³.

Πρόληψη

Οι ορθορεξικοί ασθενείς, αρχικά προσεγγίζουν κάποιον επιστήμονα που ασχολείται με θέματα διατροφής. Οι ειδικοί διατροφολόγοι και διαιτολόγοι μπορούν να εντοπίσουν πρώτοι τους ασθενείς αυτούς, εφ' όσον σκοπός των ορθορεξικών είναι ένα υγιεινό διαιτολόγιο³.

Πρέπει λοιπόν να βρίσκονται σε εγρήγορση και να είναι ενήμεροι για το πού μπορεί να οδηγήσει ο "διαιτητικός εξτρεμισμός". Μπορούν να δράσουν προληπτικά, κατευθύνοντας έγκαιρα τα άτομα αυτά για θεραπεία, είτε σε κάποιον ειδικό ψυχικής υγείας μόνο, ή σε συνδυασμό και με έναν ιατρό πρωτοβάθμιας φροντίδας.

Δημιουργούνται ταυτόχρονα νέες ανάγκες. Απαιτείται έρευνα, ώστε να εκτιμηθεί η έκταση της υιοθέτησης τέτοιων συμπεριφορών, η επίδρασή τους στην υγεία του ατόμου καθώς και ο ρόλος των παραγόντων κινδύνου στην εμφάνισή τους. Με τα αποτελέσματα των μελετών αυτών, μπορούν να αναπτυχθούν στρατηγικές επέμβασης και πρόληψης με σκοπό την αποτροπή εμφάνισης δυσλειτουργικών καταστάσεων.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. Donini LM, Marsili D, Graziani MP, Imbriale M, Cannella C. Orthorexia nervosa: a preliminary study with a proposal for diagnosis and an attempt to measure the dimension of the phenomenon. Eat Weight Disord. 2004 Jun; 9(2): 151-7.
2. Mathieu J. What is orthorexia? J Am Diet Assoc. 2005 Oct; 105(10): 1510-2.
3. Catalina Zamora ML , Bote Bonaechea B, Garcia Sanchez F, Rios Rial B. Orthorexia nervosa. A new eating behavior disorder? Actas Esp Psiquiatr. 2005 Jan-Feb; 33(1): 66-8.
4. Stahl S. Essential Psychopharmacology, 2nd edition, Cambridge University Press; pp 336-346.
5. Cartwright MM. Eating disorder emergencies: understanding the medical complexities of the hospitalized eating disordered patient. Crit Care Nurs Clin North Am. 2004 Dec; 16(4) : 515-30. Review.
6. Rossner S. Orthorexia nervosa-a new disease? Lakartidningen. 2004 Sep 9; 101(37): 2835. Swedish.
7. Mader U. Orthorexia-the addiction to nourishing oneself "healthfully". Dtsch Med Wocheschr. 2004 Apr 2; 129(14): 728.
8. Nyman H. A direct question: Is orthorexia a correct word for a wrong concept? Lakartidningen. 2002 Jan 31; 99(5): 423-4.
9. Donini LM, Marsili D, Graziani MP, Imbriale M, Cannella C. Orthorexia nervosa: Validation of a diagnosis questionnaire. Eat Weight Disord. 2005 Jun; 10(2): 28-32.