Η αντιμετώπισις του γήρατος διά μέσου των αιώνων
Σ.Ι. ΜΠΑΛΟΓΙΑΝΝΗΣ
Α' Νευρoλoγική Κλιvική ΑΠΘ, Εργαστήριov Νευρoπαθoλoγίας και Ηλεκτρονικής Μικροσκοπήσεως, Νοσοκομείον ΑΧΕΠΑ

Το γήρας ως χειμών επέρχεται,
ο θάνατος ως ναυάγιον εφίσταται...
Κυβέρνησον σου τον χειμώνα...
μη υπέραντλον ποιήσης το σεαυτού σκάφος...

Μ. Βασίλειος
(Ομιλία παραμυθητική ασθενούντι,
κατά την έκδοσιν St. Y. Rudberg)

Περίληψις
Το γήρας αποτελεί την ωραιοτέραν περίοδον της ανθρωπίνης ζωής. Η ψυχή πλήρης ωριμότητος, σοφίας, συνέσεως, γνώσεων διανύει το στάδιον της υπαρξιακής ολοκληρώσεως αλλά και της προετοιμασίας διά το απόλυτον. Διά μέσου των αιώνων, κοινωνίαι, αι οποίαι διεκρίνοντο διά τα υψηλά πολιτιστικά των στοιχεία, απένεμαν σεβασμόν, εκτίμησιν, αγάπην, στοργήν εις τους γέροντας και εθεώρουν αυτούς ιδιαιτέρως πολύτιμα πρόσωπα εις τον οικογενειακόν και τον ευρύτερον κοινωνικόν χώρον. Εις την Αγίαν Γραφήν, το γήρας εξυμνείται και προβάλλεται, θεωρούμενον, ως ιδιαιτέρα ευλογία και έκφρασις ελέους και αγάπης του Κυρίου. Η τιμή όμως και ο σεβασμός προς τους γέροντας δεν αποτελεί συνάρτησιν μόνον της ηλικίας, αλλά εμπνέονται από την συμπεριφοράν, την σύνεσιν και την σοφίαν την αρμονικήν προσωπικότητα και τον ανεπίληπτον βίον αυτών. Εις την Αρχαίαν Ελλάδα, το γήρας ήτο σεβαστόν. Ο γέρων διετήρη αμετάβλητον το κύρος και την θέσιν αυτού εις την κοινωνίαν και ουχί σπανίως περιεβάλλετο υπό αξιωμάτων και οφικίων, τα οποία σπανίως θα απενέμοντο εις ετέρας εποχάς. Τα ιατρικά προβλήματα του γήρατος περιγράφονται μετά ιδιαιτέρας παρατηρητικότητος και αισθήματος ευθύνης υπό του Ιπποκράτους. Το γήρας κατά τον Γαληνόν δεν αποτελεί νόσον, αλλά ούτε και απολύτως φυσικήν κατάστασιν. Είναι κατ' αυτόν έν ιδιάζον στάδιον της ανθρωπίνης ζωής, το οποίον απαιτεί ιδιαιτέραν ιατρικήν φροντίδα. Εις την Ρωμαϊκήν αντίληψιν επεκράτει η άποψις, ότι κατά το γήρας το σώμα σταδιακώς ψύχεται, γεγονός το οποίον ενδεχομένως συνδέεται με την κατάθλιψιν και την ηυξημένην νοσηρότητα. Την πληρεστέραν επί του γήρατος διατριβή κατά τους Ρωμαϊκούς χρόνους απετέλει η μονογραφία του Κικέρωνος "De senectute". Εις αυτήν προβάλλονται, ως μέγισται αξίαι διά τον γέροντα, η διατήρησις της αξιοπρεπείας αυτού, η αυτοκυριαρχία και η μετά ευψυχίας αποδοχή του τέλους της ζωής, όπως ούτος αποδέχεται τον φυσιολογικόν ύπνον. Το Βυζάντιον, το οποίον συνέδεσεν το πνεύμα της αγάπης και της θυσίας, διά της Χριστιανικής πίστεως, μετά της επιστημονικής και φιλοσοφικής σκέψεως, την οποίαν εκληρονόμησεν από τον ακτινοβολούντα ελληνικόν πολιτισμόν της ανατολικής Μεσογείου, επέδειξεν ιδιαιτέραν μέριμναν διά το γήρας, από τα πρώτα ήδη έτη από της ιδρύσεως της Κωνσταντινουπόλεως και της μεταφοράς εκ της Ρώμης της αυτοκρατορικής έδρας εις αυτήν. Εις την Κωνσταντινούπολιν και τας άλλας πόλεις της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας ιδρύθησαν πολυάριθμα γηροκομεία κατά την χιλιετή ιστορικήν πορείαν αυτής. Το μεγαλύτερον νοσηλευτικόν ίδρυμα της Κωνσταντινουπόλεως, έχον ιδιαιτέραν μέριμναν διά τους γέροντας, υπήρξεν ο Ξενών της Ιεράς Μονής του Παντοκράτορος, ο οποίος ιδρύθη υπό του Αυτοκράτορος Ιωάννου του II του Koμνηνού και της συζύγου αυτού Ειρήνης. Εις την Κίνα διά μέσου των στίχων της ποιήσεως προβάλλεται ο πόνος των γερόντων διά την έλλειψιν κοινωνικής προνοίας, διά την πενίαν, την ασθένειαν, την σκληρότητα των νέων ανθρώπων και τον επικείμενον θάνατον, χωρίς παρηγορίαν και σωματικήν και ψυχικήν ανάπαυσιν. Εις τον Ιουδαϊκόν κόσμον, ο Μαϊμονίδης υπογραμμίζει την αξίαν της προσφοράς εις τον γέροντα και την αναγκαιότητα της παροχής εις αυτόν ιατρικής, κοινωνικής και ψυχοθεραπευτικής υποστηρίξεως. Εις τον Αραβικόν κόσμον, ο Ιμπν Σίνα ή Αβικέννας, υπογραμμίζει την αφοσίωσιν και την αγάπην, την οποίαν ο ιατρός και οι οικείοι θα πρέπη να επιδεικνύουν εις τον γέροντα, τον οποίον χαρακτηρίζει ως το πολυτιμότερον πρόσωπον, εντός του οικογενειακού και του ευρυτέρου κοινωνικού χώρου. Εις την Αναγέννησιν, o Leonardo διετύπωσεv ευστόχoυς υπoθέσεις επί του γεροντικού σώματος, πρoσπαθώv vα ερμηvεύση τηv φυσιoλoγικήν λειτουργικήν κάμψιν τωv ζωτικώv oργάvωv αυτού, επί τη βάσει τωv αρχώv της μηχαvικής και της υδρoδυvαμικής, διατυπώvωv επ΄ αυτού σειράv μαθηματικώv σχέσεωv. Eις τον σύγχρονον κόσμον, η ιατρική φροντίς, η κοινωνική μέριμνα, η νομική κατωχύρωσις και η οικονομική συμπαράστασις προς τους γέροντας έχουν λάβει πρωτεύουσαν θέσιν εις τον κοινωνικόν προγραμματισμόν των εις υψηλήν πολιτιστικήν βαθμίδα ευρισκομένων χωρών. Εκ παραλλήλου, ο σεβασμός προς την αξιοπρέπειαν του γέροντος δίδει νέαν διάστασιν εις τον τρόπον της ιατρικής προσεγγίσεως αυτού. Η ποιοτική στάθμη της ζωής του γέροντος θα πρέπη να καθορίζεται αφ΄ ενός μεν υπό της σωματικής και ψυχικής υγείας αυτού, αφ΄ ετέρου δε υπό της εσωτερικής ειρήνης, πληρότητος, αρμονίας και δικαιώσεως των συναισθηματικών και πνευματικών προσδοκιών αυτού.

Λέξεις κλειδιά: Γήρας, αρχαιότης, ιστορία, κοινωνία.

Εισαγωγή

Το γήρας αποτελεί την πλέον ευαίσθητον και συγχρόνως σεβασμίαν ηλικίαν. Ο σεβασμός εμπνέεται αυθορμήτως υπ' αυτού, ως αποτέλεσμα της σοφίας, της συνέσεως, της υπομονής, της καρτερίας και της απλότητος, αι οποίαι κατά κανόνα κοσμούν την προσωπικότητα του γέροντος και επιβάλλουν αυτόν ως ιδιαιτέρως σεβάσμιον και πολύτιμον πρόσωπον εντός του οικογενειακού και του κοινωνικού χώρου.

Εν τούτοις, πάντοτε εδίδετο ιδιαιτέρα έμφασις εις την αξίαν της νεότητος και επεδεικνύετο, κατά κανόνα, ιδιαιτέρα στοργή εις την αντιμετώπισιν της παιδικής ηλικίας, ενώ εκ παραλλήλου ανεγνωρίζετο ομοφώνως η πολυτιμότης του γήρατος εις την διατήρησιν των παραδόσεων και εις την πολιτικήν, πνευματικήν και πολιτιστικήν σταθεροποίησιν της κοινωνίας. Ίσως η φυσική και η νοητική κάμψις, η οποία παρατηρείται ουχί σπανίως εις το γήρας¹ και η έλλειψις προσδοκιών ευρείας επιβιώσεως, αποτρέπει εις την πλειονότητα των ανθρώπων την σκέψιν του γήρατος και οδηγεί εις την εκθείασιν και την καθύμνησιν της νεότητος, παρά το γεγονός ότι η πνευματική ωρίμανσις κατά το γήρας εμπνέει την ευλάβειαν προς αυτό και την αναγνώρισιν της αξίας και της συμβολής αυτού² εις την πνευματικήν καλλιέργειαν και την ψυχικήν αναβάθμισιν των νέων ανθρώπων.

Το γήρας εις τας αρχαίας κοινωνίας σπανίως οριοθετείτο χρονικώς, ενώ οριοθετείτο κοινωνικώς³. Γέρων ήτο το πρόσωπον, το οποίον εχαρακτηρίζετο υπό σοφίας και συνέσεως, εις το οποίον η πολιτεία θα ηδύνατο να αναθέση υψηλά καθήκοντα, αναμένουσα την ανάλογον λειτουργικήν αποτελεσματικότητα.

Η ερμηνεία της επελεύσεως του γήρατος, εις πολλάς αρχαίας κοινωνίας, ήτο μάλλον απλή, απορρέουσα από την αντίληψιν της σταδιακής εξαντλήσεως των φυσικών δυνάμεων του ατόμου. Ο άνθρωπος σταδιακώς εξαντλείται όπως εξαντλείται το έλαιον μίας λυχνίας, η οποία διαρκώς καίει και φωτίζει. Εις πλέον φιλοσοφημένας κοινωνίας, η ηλικία του ανθρώπου επαραλληλίζετο προς τας εποχάς του έτους. Η άνοιξις εξέφραζεν την νεότητα και ο χειμών το γήρας⁴.

Η αίσθησις του γήρατος συνοδεύετο πάντοτε από καταθλιπτικήν διάθεσιν ή θεώρησιν, δεδομένου ότι απετέλει τούτο το αμετάκλητον στάδιον της πορείας της ζωής, το οποίον θα οδηγούσε εις τον τελικόν δρόμον, χωρίς επιστροφήν, παρά το γεγονός, ότι η ελπίς της αιωνιότητος δεν εξέλιπεν ποτέ από τας προσδοκίας της ανθρωπίνης ψυχής.

Το γήρας εις την αρχαιότητα

Εις την Παλαιάν Διαθήκην το γήρας εξυμνείτο, θεωρούμενον, ως ευλογία και έκφρασις ελέους και αγάπης του Κυρίου.

Οι Πατριάρχαι εξεδήμησαν εις προκεχωρημένον γήρας. Ο Αβραάμ έζησεν έως βαθυτάτου γήρατος, διατηρών την σωματικήν και ψυχικήν υγείαν του, καθιστάμενος πρότυπον υπακοής εις τον Θεόν μέχρι του τέλους της ζωής αυτού⁵. Ο Ισαάκ ετελεύτησεν πλήρης ημερών εν ειρήνη⁶. Ο Ιωσήφ παρ' όλας τας ταλαιπωρίας και διακυμάνσεις της ζωής του απέθανεν υπεραιωνόβιος⁷.

Ο Μωυσής εξεδήμησεν εις ηλικίαν εκατόν είκοσι ετών παραμένων έως τέλους εις αρίστην φυσικήν κατάστασιν⁸. Ο Ιώβ εδικαιώθη διά της υπομονής, της καρτερίας και της πίστεως του εις τον Θεόν και έζησεν υπεραιωνόβιος και ευτυχής κατά τας εσχατιάς της ζωής αυτού⁹.

Ο νόμος του Θεού επιβάλλει την απόδοσιν τιμής εις τον γέροντα και την εύσχημον και ευπρεπή συμπεριφοράν των νεωτέρων ενώπιον αυτού¹⁰. Η τιμή όμως δεν αποτελεί μόνον συνάρτησιν της ηλικίας, αλλά εμπνέεται αύτη από την συμπεριφοράν, την σύνεσιν, την σοφίαν και τον ανεπίληπτον βίον του γέροντος και την εν γένει προσωπικότητα αυτού¹¹, όπως θαυμάσια σκιαγραφείται αύτη υπό του Αποστόλου Παύλου "Πρεσβύτας νηφαλίους είναι, σεμνούς, σώφρονας, υγιαίνοντας τη πίστει, τη αγάπη, τη υπομονή"¹² και προβάλλεται κατά τρόπον τρισδιάστατον, εντυπωσιακόν και ιδιαιτέρως εύγλωττον εις το πλήρες ευσπλαχνίας, αγάπης και συγνώμης πρόσωπον του πατρός εις την παραβολήν του ασώτου υιού εις το κατά Λουκάν Ευαγγέλιον¹³. Εν τούτοις, η καταθλιπτική διάθεσις, η οποία διεισδύει και συνυφαίνεται κατά το πλείστον με την σκέψιν του γέροντος διαφαίνεται εις τα λόγια του Εκκλησιαστού¹⁴.

Εις την αρχαίαν Αίγυπτον το γήρας ήτο σεβαστόν¹⁵. Η Ιατρική εις την χώραν του Νείλου ησκείτο κυρίως υπό των ιερέων, οι οποίοι απέδιδον ιδιαιτέραν αξίαν και βαρύτητα εις την υγείαν του γέροντος.

Εις την Αρχαίαν Ελλάδα το γήρας ήτο ιδιαιτέρως σεβαστόν και άξιον τιμών. Ο γέρων διετήρη αμετάβλητον το κύρος και την θέσιν αυτού εις την κοινωνίαν και ουχί σπανίως περιεβάλλετο υπό αξιωμάτων και οφικίων, τα οποία σπανίως θα ηδύνατο να φέρη ούτος εις τους νεωτέρους χρόνους¹⁶.

Εις την Ιλιάδα εκθειάζεται η σύνεσις και η σοφία του γέροντος, εις το πρόσωπον του βασιλεως της Πύλου, Νέστωρος, του οποίου ο λόγος ήτο γλυκύτερος μέλητος¹⁷. Ο Ιπποκράτης εκφράζει την λύπην του, όταν οι γέροντες φέρονται από το λειτουργικόν κέντρον της κοινωνίας εις το περιθόριον αυτής¹⁸.

Τα ιατρικά προβλήματα του γήρατος περιγράφονται μετά ιδιαιτέρας παρατηρητικότητος και αισθήματος ευθύνης υπό του Ιπποκράτους¹⁹. Η μεταβολή της φυσικής καταστάσεως του γέροντος, η σταδιακή ελάττωσις της ισχύος αυτού, η μείωσις της μυϊκής μάζης, η ελάττωσις της ενυδατώσεως των ιστών υπέπιπτον εις την οξείαν και κριτικήν παρατήρησιν του πατρός της ιατρικής, του οποίου η σκέψις απετέλεσεν το σταθερόν και αναλλοίωτον υπόβαθρον της κλινικής ιατρικής όλων των αιώνων²⁰.

Ο Γαληνός, ο οποίος υπέστη ισχυράν επίδρασιν από τας φιλοσοφικάς δοξασίας²¹ των ελληνιστικών χρόνων, επίστευεν ότι κατά το γήρας το σώμα του ανθρώπου εψύχετο σταδιακώς, γεγονός το οποίον είχεν άμεσον επίπτωσιν και επί της ψυχής αυτού, η οποία απέκλινεν ουχί σπανίως προς νοσηράς εκδηλώσεις²². Εν τούτοις, το γήρας κατά τον Γαληνόν δεν αποτελεί νόσον αλλά ούτε και απολύτως φυσικήν κατάστασιν. Είναι κατ' αυτόν έν ιδιάζον στάδιον της ανθρωπίνης ζωής, το οποίον απαιτεί ιδιαιτέραν ιατρικήν φροντίδα, κατάλληλον σωματικήν άσκησιν, λουτροθεραπείαν, φυσικοθεραπείαν, ψυχολογικήν υποστήριξιν, επαρκή ύπνον και κατάλληλον διαιτητικήν αγωγήν²³, διά να διατηρή το σώμα επαρκή ενυδάτωσιν και φυσιολογικήν θερμοκρασίαν.

Το γήρας συνυφαίνετο πολλάκις μετά της καταθλίψεως. Τόσον εις την σύγχρονον κοινωνίαν όσον και εις την Ελληνικήν και Ρωμαϊκήν αρχαιότητα η κοινωνική απομόνωσις, αι ασθένειαι και η πενία ενίοτε ενίσχυον την υφισταμένην ήδη καταθλιπτικήν διάθεσιν των γερόντων, οδηγούσαι αυτούς εις την αυτοχειρίαν²⁴.

Εις την Ρωμαϊκήν αντίληψιν επεκράτει η άποψις ότι κατά το γήρας το σώμα σταδιακώς ψύχεται, γεγονός το οποίον ενδεχομένως συνδέεται με την κατάθλιψιν και την ηυξημένην νοσηρότητα. Είναι χαρακτηριστικοί οι λόγοι του Entellus εις το έργον του Βιργιλίου: ''Το αίμα μου ψύχεται και αλλοιώνεται λόγω του γήρατος''²⁵.

Την πληρεστέραν επί του γήρατος διατριβήν κατά τους Ρωμαϊκούς χρόνους αποτελεί η μονογραφία του Κικέρωνος "De senectute", η οποία απευθύνεται εις τον Άττικον, μεγαλύτερον του Κικέρωνος κατά δέκα έτη. Κατ' αυτήν υπογραμμίζεται, ότι το γήρας είναι ιδιαιτέρως χαλεπόν όταν υπάρχει πενία και ότι η μεγαλτέρα ευτυχία του ανθρώπου εις το γήρας συνίσταται εις την μελέτην, τας σπουδάς, την πνευματικήν καλλιέργειαν και την ενασχόλισιν με γεωργικάς εργασίας. Μέγισται αξίαι δε διά τον γέροντα είναι η διατήρησις της αξιοπρεπείας αυτού, η αυτοκυριαρχία και η μετά ευψυχίας αποδοχή του τέλους της ζωής, όπως αποδέχεται ούτος τον φυσιολογικόν ύπνον²⁶.

Κατά τον Πλωτίνον το γήρας είναι περίοδος αυτογνωσίας. Η αυτογνωσία, η οποία είναι απολύτως αναγκαία διά την πνευματικήν ωρίμανσιν του ανθρώπου, θα πρέπη να καταστή η σημαντικοτέρα νοητική διεργασία του ατόμου, να λάβη κορυφαίαν υπαρξιακήν διάστασιν και να αποτελή αναπόσπαστον μέρος της λειτουργικής εκφράσεως του Είναι²⁷. Θα πρέπη ο νους και η ψυχή να φωτίζωνται από το φως του απολύτου και να είναι η θεώρησις αυτών απηλλαγμένη εξωτερικών αντικειμένων, διά να ίδη και να κατανοήση ο άνθρωπος τα βάθη της ψυχής αυτού.

Υπόδειγμα γέροντος έχοντος υψηλόν φιλοσοφικόν φρόνημα, βαθέως επηρεασμένον από την στωϊκήν διδασκαλίαν²⁸, του οποίου το υψηλόν λειτούργημα ησκείτο μετά συνέσεως, αυτοκριτικής και βαθέως αισθήματος ευθύνης ήτο ο αυτοκράτωρ Μάρκος Αυρήλιος Αντωνίνος (161-180), του οποίου το περίγραμμα της προσωπικότητος καταφαίνεται εις το ημερολόγιον του (Τα εις εαυτόν²⁹), γραφέν εις την ελληνικήν γλώσσαν, της οποίας ήτο βαθύς γνώστης. Διά τον Μάρκον Αυρήλιον εγράφη ότι "Μόνος βασιλέων φιλοσοφίαν ου λόγοις ούτε δογμάτων γνώσεσι, σεμνώ δε ήθει και σώφρονι βίω επιστώσατο"³⁰ και ότι "Ουδέν αυτόν εξεβιάσατο έξω τι των εαυτού ηθών πράξαι" .

Το γήρας εις το Βυζάντιον

Το Βυζάντιον, το οποίον συνέδεσεν το πνεύμα της αγάπης και της θυσίας, εκ της Χριστιανικής πίστεως, μετά της επιστημονικής και φιλοσοφικής σκέψεως, την οποίαν εκληρονόμησεν από τον ακτινοβολούντα ελληνικόν πολιτισμόν της ανατολικής Μεσογείου, επέδειξεν ιδιαιτέραν μέριμναν διά το γήρας, από τα πρώτα ήδη έτη από της ιδρύσεως της Κωνσταντινουπόλεως και της μεταφοράς της αυτοκρατορικής έδρας εκ της Ρώμης εις αυτήν.

Ήδη ο Μέγας Βασίλειος εις την Καππαδοκίαν ίδρυσεν, εις τα πλαίσια του ευρυτάτου κοινωνικού και ποιμαντικού έργου αυτού, γηροκομεία και νοσοκομεία εντός του ευρέος συγκροτήματος των ευαγών ιδρυμάτων, το οποίον παρέμεινεν γνωστόν ως Βασιλειάς. Ο Σωζόμενος αναφέρει διά τον Μέγαν Βασίλειον, ότι "...προέστη δε και Βασιλειάδος, ο πτωχών εστίν επισημότατον καταγώγιον, υπό Βασιλείου Καισαρείας επισκόπου οικοδομηθέν"³². Εντός των γηροκομείων τα οποία ίδρυσεν, ησκήτο ουχί μόνον η κατάλληλος φαρμακευτική και διαιτητική αγωγή εις τους ασθενούντας γέροντας, αλλά εφηρμόζετο, συγχρόνως, ψυχική και ψυχολογική υποστήριξις αυτών, παραλλήλως προς την πνευματικήν ενίσχυσιν και ενδυνάμωσιν αυτών, καθ΄ όσον επίστευεν ότι "...Οίον ιατρικόν μεν, αύτη της βοτάνης χρήσις, ιατρικώς δε ο λόγος, κατά την δύναμιν της βοτάνης και του πάθους την ιδιότητα και τον καιρόν και το μέτρον και τον τρόπον της χρήσεως επεσκεμμένως. Διαφέρει δε το κατ' επιστήμην του αυτομάτου"³³.

Εις την Κωνσταντινούπολιν ιδρύθησαν γηροκομεία από της αρχής ήδη της ιδρύσεως αυτής. Το πρώτον Γηροκομείον ιδρύθη υπό της Αγίας Ελένης εις την Ψαμάθειαν της Κωνσταντινουπόλεως και διετηρήθη έως τον 14ον αιώνα. Ο Ανθέμιος, σύζυγος της θυγατρός του Αυτοκράτορος Μαρκιανού ίδρυσεν το δεύτερον Γηροκομείον τον 5ον αιώνα. Ο Μαρκιανός (450-457) και η Πουλχερία ίδρυσαν το "Πράσινον" Γηροκομείον. Ο Στέφανος ο Παρακοιμόμενος επί Μαυρικίου ίδρυσεν Γηροκομείον εις την περιοχήν Αρμάτιος της Κωνσταντινουπόλεως. Η Ειρήνη η Αθηναία (797-902) ίδρυσεν σειράν Γηροκομείων, τα οποία επεξέτεινεν η Ελένη σύζυγος του Κωνσταντίνου του Ζ΄ του Πορφυρογεννήτου (912-959). Ο Λέων ο ΣΤ΄ ο Σοφός, ίδρυσεν Γηροκομείον, το οποίον παρέμεινεν γνωστόν ως Γηροκομείον των Κυφών. Ο Πατριάρχης Θεοφύλακτος (933-956) ίδρυσεν Γηροκομείον πλησίον του Ιερού Ναού της του Θεού Αγίας Σοφίας.

Το μεγαλύτερον νοσηλευτικόν ίδρυμα της Κωνσταντινουπόλεως υπήρξεν ο Ξενών της Ιεράς Μονής του Παντοκράτορος, ο οποίος ιδρύθη υπό του Αυτοκράτορος Ιωάννου του II του Koμνηνού και της συζύγου αυτού Ειρήνης, θυγατρός του Βασιλέως Ladislas της Ουγγαρίας. Το τυπικόν της μονής³⁴, το οποίον διεσώθη, επιτρέπει να γνωρίζωμεν τον τρόπον λειτουργίας του επιφανούς αυτού ιδρύματος, του οποίου η ακτινοβολία εφώτισεν τον αραβικόν ιατρικόν κόσμον και δι' αυτού την ιατρικήν της Δύσεως.

Είναι άξιον υπογραμμίσεως ότι εντός του μοναδικού αυτού, διά τους ιστορικούς χρόνους του, νοσηλευτικού ιδρύματος ησκείτο ψυχοθεραπεία, εργασιοθεραπεία, λουτροθεραπεία, φυσικοθεραπεία και πνευματική υποστήριξις παραλλήλως προς την κατάλληλον φαρμακευτικήν και διαιτητικήν αγωγήν.

Το γήρας εις τον ευρύτερον κόσμον

Το γήρας δεν ετύγχανεν πάντοτε, εις όλους τους λαούς, ιδιαιτέρας κοινωνικής αντιλήψεως και προσοχής. Παρά το γεγονός ότι το πολιτιστικόν επίπεδον πολλών λαών υπήρξεν υψηλόν και διεκρίθησαν ούτοι διά της συμβολής των εις την τέχνην και την φιλοσοφίαν, η μέριμνα διά τους γέροντας δεν είχεν την πρωτίστην θέσιν εις την κοινωνικήν των οργάνωσιν.

Εις την Κίνα, διά μέσου των στίχων της ποιήσεως, προβάλλεται ο πόνος των γερόντων διά την έλλειψιν κοινωνικής προνοίας, διά την πενίαν, την υψηλήν φορολογίαν, την σκληρότητα των νέων ανθρώπων, την περιφρόνησιν, την ασθένειαν και τον επικείμενον θάνατον, χωρίς παρηγορίαν και σωματικήν και ψυχικήν ανάπαυσιν³⁵.

Εις τον Ιουδαϊκόν κόσμον ο Μαϊμονίδης³⁶ υπογραμμίζει την αξίαν της προσφοράς εις τον γέροντα και την αναγκαιότητα της παροχής ιατρικής, κοινωνικής και ψυχοθεραπευτικής υποστηρίξεως προς τον γέροντα εκ μέρους της οικογενείας και της κοινωνίας.

Εις τον Αραβικόν κόσμον ο Ιμπν Σίνα ή Αβικέννας, πολυγραφότατος ιατρός ποιητής και φιλόσοφος υπογραμμίζει την αφοσίωσιν και την αγάπην, την οποίαν ο ιατρός και οι οικείοι θα πρέπη να επιδεικνύουν εις τον γέροντα, τον οποίον χαρακτηρίζει ως το πολυτιμώτερον πρόσωπον εντός του οικογενειακού και του ευρυτέρου κοινωνικού χώρου³⁷.

Κατά τα έτη της Αναγεννήσεως, εν μέσω των ιατρικών, λογοτεχνικών και ποιητικών πονημάτων³⁸ των αναφερομένων εις το γήρας, ιδιαιτέρως διακρίνεται το έργον του Gabriele Zerbi, εκ Βερόνας υπό τον τίτλον "Γεροντοκομία"³⁹, αφιερωθέν εις τον Πάπαν Ιννοκέντιον τον VIII, το οποίον χωρίς να παρουσιάζη ιδιαιτέραν πρωτοτυπίαν, αναφέρεται εις τας μέχρι της εποχής αυτού ιατρικάς και κοινωνικάς αντιλήψεις επί της αντιμετωπίσεως του γήρατος. Εν μέσω των πολυαρίθμων κειμένων, τα οποία συγκροτούν το εν λόγω έργον, περιλαμβάνονται συνταγαί διά φάρμακα και ειδικάς διαίτας, αι οποίαι θα ηδύναντο να αναγεννήσουν τα ασθενούντα και καταβεβλημένα όργανα του γεροντικού σώματος και να αποκαταστήσουν το σφρίγος και την προγενεστέραν ισχύν.

Έχει ιδιαιτέραν βαρύτητα, διά την επιστήμην και την τέχνην της Αναγεννήσεως, το γεγονός ότι o Leonardo da Vinci⁴⁰, πεvτήκovτα έτη πρo της εκδόσεως τωv αvατoμικώv πιvάκωv τoυ Andrea Vesalius και τoυ μvημιώδoυς έργoυ "De humani corporis fabrica", εξεπόvησεv αvατoμικά σχέδια τoυ αvθρωπίvoυ σώματoς⁴¹, εις όλας αυτoύ τας ηλικίας, εκ της εvδoμητρίoυ ζωής μέχρι τoυ βαθυτάτoυ γήρατoς, συvδυάζωv τηv αισθητικήv ευαισθησίαv τoυ Botticelli και τηv περιγραφικήv ακρίβειαv τoυ Vesalius.

Επί του γεροντικού σώματος o Leonardo διετύπωσεv ευστόχoυς υπoθέσεις επί της δυσλειτoυργίας τωv ζωτικώv oργάvωv, πρoσπαθώv vα ερμηvεύση τηv φυσιoλoγικήν λειτουργικήν κάμψιν αυτώv επί τη βάσει τωv αρχώv της μηχαvικής, της oπτικής, της υδρoδυvαμικής, διατυπώvωv επ΄αυτού σειράv μαθηματικώv σχέσεωv, διά τωv oπoίωv αι βιoλoγικαί επιστήμαι συvεδέοvτo διά πρώτηv φoράv αρρήκτως μετά τωv θετικώv επιστημώv.

Εις τον χώρον της ζωγραφικής ο Rembrandt van Rijn (1606-1669), εφιλοτέχνησεν μετά ιδιαιτέρας ευαισθησίας τας γεροντικάς μορφάς, δίδων την έκφρασιν της θλίψεως του πόνου, αλλά συγχρόνως και των προσδοκιών αυτών και της επικλήσεως διά ιδιαιτέραν κατανόησιν και στοργήν.

Eις τον σύγχρονον κόσμον η ιατρική φροντίς, η κοινωνική μέριμνα, η νομική κατωχύρωσις και η οικονομική συμπαράστασις προς τους γέροντας έχουν λάβει πρωτεύουσαν θέσιν εις τον κοινωνικόν προγραμματισμόν των εις υψηλήν πολιτιστικήν βαθμίδα ευρισκομένων χωρών. Εκ παραλλήλου, ο σεβασμός προς την αξιοπρέπειαν του γέροντος δίδει νέαν διάστασιν εις τον τρόπον της ιατρικής προσεγγίσεως αυτού, δεδομένου ότι παραλλήλως προς την έννοιαν της αξιοπρεπείας, την οποίαν ούτος ευλόγως φέρει, ως υπόστασις, κέκτηται και της ιδιαιτέρας αξιοπρεπείας, την οποίαν επιβάλλει η παιδεία του, η οικογενειακή του κατάστασις, προγενεστέρα προσφορά του εις την κοινωνίαν και το σεβάσμιον της ηλικίαν αυτού.

Διά το γήρας, μετά την αναγνώρισιν των υπαρχόντων πολυμόρφων προβλημάτων, τα οποία αναφύονται εκ της υφισταμένης σωματικής, νοητικής, ψυχικής και κοινωνικής ευπαθείας του γέροντος, θα πρέπη να καταβάλλονται συνεχείς και εύστοχοι προσπάθειαι, διά την άμεσον προσέγγισιν και ταχείαν επίλυσιν αυτών, εις σημείον ώστε η ποιοτική στάθμη της ζωής του γέροντος να καθορίζεται αφ΄ ενός μεν υπό της σωματικής και ψυχικής υγείας αυτού, αφ΄ ετέρου δε υπό υπό της εσωτερικής ειρήνης, πληρότητος, αρμονίας και δικαιώσεως των συναισθηματικών και πευματικών προσδοκιών αυτού.

1. Πολλοί των ανθρώπων, χωρίς να εμφανίζουν σημεία ανοίας παρουσιάζουν επιβράδυνσιν της σκέψεως και ηπίαν κάμψιν της μνήμης κατά το γήρας. Εκ παραλλήλου, η δημιουργικότης κάμπτεται και το αίσθημα της αισιοδόξου αντιμετωπίσεως των συνήθων προβλημάτων και των κοινωνικών δυσχερειών υποχωρεί, δίδον θέσιν εις την επιφυλακτικότητα, την διστακτικότητα και την μάλλον απαισιόδοξον θεώρησιν. Εκ παραλλήλου, αι σωματικαί δυνάμεις κάμπτονται, άλλοτε μεν συνεπεία προηγηθεισών ασθενειών, άλλοτε δε ως αποτέλεσμα της ελαττώσεως της φυσικής ασκήσεως και της λειτουργικής απομονώσεως του ατόμου. Εις τον εγκέφαλον κατά το γήρας επέρχεται ηπία ελάττωσις του κυτταρικού πληθυσμού και ηπία μεταβολή του νευροδιαβιβαστικού ισοζυγίου. Αι ουσιωδέστεραι όμως επιπτώσεις επί του γήρατος προέρχονται εκ της κοινωνικής και συναισθηματικής απομονώσεως, συνεπεία των ανακατατάξεων των συνθηκών της ζωής αυτού, ήτοι της συνταξιοδοτήσεως, της απομακρύνσεως των τέκνων εκ της οικογενείας, της ελλείψεως λειτουργικού αντικειμένου και της αποσβέσεως συναισθηματικών, φιλοσοφικών και κοινωνικών προσδοκιών. Η επανένταξις του γέροντος εις την κοινωνίαν και η καλλιέργεια των δυνατοτήτων αυτού επιβραδύνει σημαντικώς την παρατηρουμμένην φυσικήν, νοητικήν και ψυχολογικήν κάμψιν αυτού.
2. Η αξία του γήρατος υπογραμμίζεται υπό της Αγίας Γραφής, εις την οποίαν αναφέρονται επίσης υπεραιωνόβιοι άνδρες, οι οποίοι διεμόρφωσαν την ιστορικήν πραγματικότητα του λαού των, όπως ήσαν οι Σηθ (912 έτη), Ενώς (905 έτη), Καινάν (910 έτη), Μελελεήλ (895 έτη), Ιαρέδ (962 έτη), Ενώχ (360 έτη), Μαθουσάλα (969 έτη), Λαμέχ (753 έτη), Νώε (950 έτη), Σημ (600 έτη). Βλέπε Γεν.5-11.
3. Εις την αρχαίαν Ρώμην, οι άνδρες σπανίως έφερον την Toga senilis,ήτοι τον γεροντικόν μανδύαν, υποφαίου χρώματος. Η ηλικία, η οποία θα ηδύνατο να χαρακτηρίση ως γέροντα ένα άνδρα, ήτο συνήθως η υπερβαίνουσα το εξηκοστόν έτος. Εις την ηλικίαν αυτήν και εις πλέον προβεβηκυίαν τοιαύτην ενετάσσοντο μόνον οι 6-8% των Ρωμαίων πολιτών. Τα μέλη της Συγκλήτου ήσαν κατά κανόνα ηλικίας τεσσαράκοντα έως πεντήκοντα ετών.
4. Κατά τους Πυθαγορείους, αι τέσσαρες εποχαί αντιστοιχούν εις τους τέσσαρας βασικούς χυμούς του ανθρωπίνου σώματος. Ο χειμών συμβολίζει τον ψυχρόν χυμόν και την σταδιακήν ξηρασίαν.
5. Απέθανεν Αβραάμ εν γήρει καλώ προεσβύτης και πλήρης ημερών και προσετέθη προς τον λαόν αυτού (Γεν, 25,8)
6. Εγένοντο δε αι ημέραι Ισαάκ, ας έζησεν έτη εκατόν ογδοήκοντα και εκλιπών απέθανεν και προσετέθη προς το γένος αυτού πρεσβύτερος και πλήρης ημερών (Γεν. 35,28-29)
7. Και ετελεύτησεν Ιωσήφ ετών εκατόν δέκα και έθαψαν αυτόν και έθηκαν εν τη σορώ εν Αιγύπτω. (Γεν. 50,26)
8. Μωϋσής δε ήν εκατόν και είκοσι ετών εν τω τελευτάν αυτόν, ουκ ημαυρώθησαν οι οφθαλμοί αυτού ουδέ εφθάρησαν τα χελύνια αυτού (Δευτ. 34,7).
9. ...Ο δε Κύριος ευλόγησεν τα έσχατα του Ιωβ ή τα έμπροσθεν... έζησεν δε Ιωβ μετά την πληγήν έτη εκατόν εβδομήκοντα, τα δε πάντα έζησεν διακόσια τεσσαράκοντα οκτώ και ίδεν Ιωβ τους υιούς αυτού και τους υιούς των υιών αυτού και ετελεύτησεν Ιωβ πρεσβύτερος και πλήρης ημερών. (Ιωβ 42,12-17)
10. ...Από προσώπου πολιού εξαναστήση και τιμήσεις πρόσωπον πρεσβυτέρου και φοβηθήση τον Θεόν (Λευιτ. 19,32)
11. Γήρας γαρ τίμιον ου το πολυχρόνιον, ουδέ αριθμόν ετών μεμέτρηται, πολιά δε εστίν φρόνησις ανθρώποις και ηλικία γήρως βίος ακηλίδωτος (Σοφία Σολωμώντος 4,8-10)
12. Προς Τίτον Β,2
13. ...και αναστάς ήλθε προς τον πατέρα αυτού. Έτι δε αυτού μακράν απέχοντος είδεν αυτόν ο πατήρ αυτού και εσπλαγχνίσθη, και δραμών επέπεσεν επί τον τράχηλον αυτού και κατεφίλησεν αυτόν. (Λουκ. Ιε-20)
14. Eκκλησιστής 12: 1-8,
15. Ptah-hotep Αφορισμoί 4.2-5.2,
16. Ωρισμένα παραδείγματα γερόντων, οι οποίοι είχον ηυξημένας αρμοδιότητας, λειτουργικότητα και συμβολήν εις την αρχαίαν Ελλάδα είναι τα κάτωθι: ο Αγησίλαος Βασιλεύς της Σπάρτης ετών 84, ο Περικλής ετών 66, ο Σοφοκλής ετών 90 (Ο πατήρ του Σοφοκλέους εζήτησεν εις προβεβηκυίαν ηλικίαν να καταστή φρουρός της πόλεως των Αθηνών), ο Ευριπίδης ετών 74, ο Σωκράτης ετών 70, ο Πλάτων 81 (Νόμοι), ο Καρνεάδης ετών 77, o Αντίγονος ετών 81, o Πτολεμαίος ετών 65, o Σέλευκος ετών 75.
17. ΤΟΙΣΙ ΔΕ ΝΕΣΤΩΡ ΗΔΥΕΠΗΣ ΑΝΟΡΟΥΣΕ, ΛΙΓΥΣ ΠΥΛΙΩΝ ΑΓΟΡΗΤΗΣ, ΤΟΥ ΑΠΌ ΓΛΩΣΣΗΣ ΜΕΛΙΤΟΣ ΓΛΥΚΙΩΝ ΡΕΕΙ ΑΥΔΗ, ΤΩ Δ΄ ΗΔΗ ΔΥΟ ΜΕΝ ΓΕΝΕΑΙ ΜΕΡΟΠΩΝ ΑΝΘΡΩΠΩΝ ΕΦΘΙΑΘ' ΟΙ ΠΡΟΣΘΕΝ ΑΜΑ ΤΡΑΦΕΝ ΗΔ ΕΓΕΝΟΝΤΟ ΕΝ ΠΥΛΩ ΗΓΑΘΕΗ, ΜΕΤΑ ΔΕ ΤΡΙΤΑΤΟΙΣΙΝ ΑΝΑΣΣΕΝ (Ιλιάς Α, 247-252).
18. ΠΡΕΣΒΥΤΑΙ ΔΕ ΔΙΑ ΠΙΚΡΙΗΝ ΝΟΜΟΘΕΣΙΗΝ ΤΙΘΕΝΤΑΙ ΑΝΑΙΡΕΣΙΝ ΕΚ ΤΩΝ ΠΟΛΕΩΝ (Περί ευσχημοσύνης ΙΙ, 9)
19. ΤΟΙΣΙ ΔΕ ΠΡΕΣΒΥΤΗΣΙ ΔΥΣΠΝΟΙΑΙ, ΚΑΤΑΡΡΟΟΙ ΒΗΧΩΔΕΕΣ, ΣΤΡΑΓΓΟΥΡΙΑΙ, ΔΥΣΟΥΡΙΑΙ, ΑΡΘΡΩΝ ΠΟΝΟΙ, ΝΕΦΡΙΤΙΔΕΣ, ΙΛΙΓΓΟΙ, ΑΠΟΠΛΗΞΙΑΙ, ΚΑΧΕΞΙΑΙ, ΞΥΣΜΟΙ ΤΟΥ ΣΩΜΑΤΟΣ ΟΛΟΥ, ΑΓΡΥΠΝΙΑΙ, ΚΟΙΛΙΗΣ ΚΑΙ ΟΦΘΑΛΜΩΝ ΚΑΙ ΡΙΝΩΝ ΥΓΡΟΤΗΤΕΣ, ΑΜΒΛΥΩΠΙΑΙ, ΓΛΑΥΚΩΣΕΙΣ, ΒΑΡΥΗΚΟΙΑΙ. (Αφορ. 3, 31).
20. ΤΟΙΣ ΔΕ ΓΕΡΑΙΤΕΡΟΙΣΙ ΤΟΝΟΣ Τ' ΙΣΧΥΡΟΣ ΟΥΚ ΕΝΙ ΚΑΙ ΑΙ ΣΑΡΚΕΣ ΠΕΡΙ ΤΑ ΟΣΤΕΑ ΠΕΡΟΡΡΕΟΥΣΙ ΚΑΙ ΤΟ ΔΕΡΜΑ ΠΕΡΙ ΤΑΣ ΣΑΡΚΑΣ ΚΑΙ ΑΥΤΉ Η ΣΑΡΞ ΑΡΑΙΗ ΤΕ ΚΑΙ ΑΣΘΕΝΗΣ (Περί νούσων Α,186).
21. Την ισχυράν επίδρασιν της φιλοσοφίας επί της ιατρικής την εκφράζει εντόνως κυρίως ο Σέξτος ο Εμπειρικός (180-250 μ.Χ) ΄Ελλην ιατρός και σκεπτικός φιλόσοφος, ο οποίος εγεννήθη εις την Μυτιλήνην και έζησεν κυρίως εις την Αλεξάνδρειαν και τας Αθήνας. Εις τα έργα του Πειρρώνιοι Υποτυπώσεις και Σκεπτικά προσπαθεί να συζεύξη την ιατρικήν εμπειρίαν μετά των φιλοσοφικών δοξασιών. Επίστευεν ότι είναι εξαιρετικώς δυσχερής η απόδειξις της αληθείας και ότι ο νόμος της αιτιότητος χρήζει ιδιαιτέρας κριτικής αναλύσεως. Τα πάντα πρέπει να αντιμετωπίζονται υπό την απολύτως αντικειμενικήν των έννοιαν και να αποφεύγεται η ερμηνευτική προσπάθεια εάν δεν στηρίζεται επί αντικειμενικών δεδομένων. Η ενόρασις και η διατύπωσις κριτικής επί οιασδήποτε αποφάνσεως είναι δυνατόν να οδηγήσουν μακράν της αληθείας.
22. Kuhn 4: 786-787
23. Εν μέσω των διαφόρων τροφών, τας οποίας χαρακτηρίζει ως καταλλήλους διά την γεροντικήν ηλικίαν, ο Γαληνός υπογραμμίζει την αξίαν του γάλακτος της αιγός, μεμειγμένυυ διά μέλητος εις την διατήρησιν της καλής φυσικής και νοητικής καταστάσεως του γέροντος. Ο οίνος εκ παραλλήλου, εάν ελαμβάνετο εις μικράν ποσότητα, συνέβαλλεν εις την μακροβιότητα και εις την την διατήρησιν της φυσιολογικής θερμοκρασίας του σώματος. Ο Γαληνός εκ παραλλήλου υπογραμμίζει την αγχολυτικήν και αντικαταθλιπτικήν δράσιν του οίνου εις τα άτομα της γεροντικής ηλικίας.
24. Παρά το γεγονός, ότι η αυτοχειρία κατεδικάζετο τόσον από τους Πυθαγορίους όσον και από τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλην, εν τούτοις απετέλει αύτη ουχί σπάνιον φαινόμενον εις την κοινωνίαν της ελληνορωμαϊκής αρχαιότητος, ιδίως δε εντός των κύκλων των απεδεχομένων την στωϊκήν διδασκαλίαν, η οποία εδέχετο την αυτοχειρίαν, εις περιπτώσεις μειώσεως της αξιοπρεπείας και του αισθήματος της ελευθερίας και της αυτεξουσιότητος του ατόμου. Επί του θέματος της γεροντικής αυτοχειρίας κατά την αρχαιότητα ο van Hoof εμελέτησεν περί τας 960 περιπτώσεις και προσεπάθησεν να εμβαθύνη εις τα κίνητρα, τα οποία ωδήγησαν τους γέροντας εις την αυτοχειρίαν. Διεπίστωσεν ούτος ότι ένδεκα επί τοις εκατόν των ασθενών προέβησαν εις την αυτοχειρίαν συνεπεία επωδύνου παθήσεως, είκοσι επί τοις εκατόν συνεπεία της ταπεινωτικής συμπεριφοράς των συμπολιτών αυτών και δέκα τέσσαρες επί τοις εκατόν υποκινούμενοι υπό της ματαιοδοξίας αυτών. Ο συχνότρον χρησιμοποιηθείς τρόπος αυτοχειρίας ήτο η υποβολή εαυτών εις πλήρη στέρησιν τροφής, εν συνεχεία ήρχετο η χρησιμοποίησις τέμνοντος όπλου και εις τρίτην θέσιν ηκολούθη η λήψις δηλητηριώδους παράγοντος.
25. Visgilius Aeneid 5: 395-396
26. Nec vero clarorum virorum post mortem honores permanerent, si nihil eorum ipsorum animi efficerent, quo diutius memoriam sui teneremus. Mihi quidem numquam persuaderi potuit animos, dum in corporibus essent mortalibus, vivere, cum excessissent ex eis, emori, nec vero tum animum esse insipientem, cum ex insipienti corpore evasisset, sed cum omni admixtione corporis liberatus purus et integer esse coepisset, tum esse sapientem. Atque etiam cum hominis natura morte dissolvitur, ceterarum rerum perspicuum est quo quaeque discedat; abeunt enim illuc omnia, unde orta sunt, animus autem solus nec cum adest nec cum discedit, apparet. Iam vero videtis nihil esse morti tam simile quam somnum. TVLLI CICERONIS CATO MAIOR DE SENECTVTE ΧΙΙ, 80.
27. Βλέπε Πλωτίνου V8,11
28. Εις την Ρώμην η στωϊκή διδασκαλία εισήχθη κυρίως υπό του Παναιτίου (185-109 π.Χ), ο οποίος υπήρξεν προσωπικός φίλος του νικητού της Καρχηδόνος Σκιπίωνος Αιμιλιανού, ο οποίος εχαρακτηρίζετο διά τον φιλελληνισμόν του, διαμορφώσας πέριξ αυτού κύκλον ελληνιστών, τον καλούμενον σκιπιονικόν κύκλον. Εκ των πρώτων στωϊκών εις την Ρώμην ήτο επίσης ο Cato Uticensis, o οποίος έζησεν και απέθανεν εμφορούμενος από τας αρχάς της στωϊκής διδασκαλίας. Κατά τα δυσχερή, από κοινωνικής και ηθικής απόψεως έτη, τα οποία ηκολούθησαν από του θανάτου του Αυγούστου έως της δολοφονίας του Δομετιανού, η στωϊκή διδασκαλία ήκμασεν και διεδόθη εν εκτάσει, αποτελούσα παρηγορίαν και αντιστάθμισμα εις την υπό των αυτοκρατόρων καταβαράθρωσιν των ηθικών αξιών. Οι Seneca, Helvidius Priscus, Cornutus, Musonius Rufus και οι ποιηταί Persius και Juvenalis απετέλουν εκφραστάς της στωϊκής διδασκαλίας . Οι πλέον επιφανείς των στωϊκών εις την Ρώμην υπήρξαν ο Επίκτητος, τας διατριβάς και το Εγχειρίδιον του οποίου έγραψεν και διεφύλαξεν ούτω μέχρις ημών ο Αρριανός, και ο Αυτοκράτωρ Μάρκος Αυρήλιος Αντωνίνος (121-160 μ.Χ).
29. Είναι χαρακτηριστική η φράσις την οποίαν συχνά έλεγεν εις εαυτόν ΤΟΥΤΟ ΕΧΕΙ Η ΤΕΛΕΙΟΤΗΣ ΤΟΥ ΗΘΟΥΣ ΤΟ ΠΑΣΑΝ ΗΜΕΡΑΝ ΩΣ ΤΕΛΕΥΤΑΙΑΝ ΔΙΕΞΑΓΕΙΝ ΚΑΙ ΜΗΤΕ ΣΦΥΖΕΙΝ ΜΗΤΕ ΝΑΡΚΑΝ ΜΗΤΕ ΥΠΟΚΡΙΝΕΣΘΑΙ (Εις εαυτόν VII, ξθ΄).
30. Hρωδιανός Α,2
31. Dio Cassius 71,30
32. Σωζομένου Εκκλ.Ιστορία, Βιβλ. VI,34,9 σελ. 291.
33. ΒΕΠΕΣ 56, σελ.82,23-25
34. Το Τυπικόν του Αυτοκράτορος Ιωάννου II του Koμνηνού διά την Μονήν του Παντοκράτορος και τον Ξενώνα αυτής. Υπεγράφη τούτο υπό του Αυτοκράτορος τον Οκτώβριον του 1136. Το τυπικόν φυλάσσεται εις Παρισίους (Χειρόγραφον: Parisinus graecus 389, fols. 1Π 61) Έτερον χειρόγραφον του τυπικού ευρίσκεται εις την Θεολογικήν Σχολή της Χάλκης 85, nunc 79, fols. 69Π 122v (1749). Το τυπικόν εξεδόθη αρχικώς υπό του Paul Gautier, "Le typikon du Christ Sauveur Pantocrator," REB 32 (1974), 1Π 145., μετά κειμένου 27Π 131.
35. Χαρακτηριστικόν είναι το ποίημα του Bai Juyi, υπό τον τίτλον Ο γέρων του Duling, εκπονηθέν επί αυτοκράτορος Xian Zong της δυναστείας των Tang (772-846), το οποίον αναφέρει την αγωνίαν του γέροντος, ο οποίος παρά την πενιχράν γεωργικήν παραγωγήν, θα έπρεπε να καταβάλη υψηλούς φόρους εις τους υπαλλήλους του αυτοκράτορος, αντιμετωπίζων εν συνεχεία την πενίαν, την στέρησιν, την ασθένειαν και τον θάνατον.
36. Ο Μαϊμονίδης ή Rabbi Moshe Bar Maimon (1135-1204) εγεννήθη εις την Cordova. Υπήρξεν ούτος ο μεγαλύτερος Ραββήνος εις την Ιουδαϊκήν Ιστορίαν. Ήτο φιλόσοφος, νομομαθής, ιατρός και φιλόλογος. Υπήρξεν προσωπικός ιατρός του Saladin, Σουλτάνου της Αιγύπτου. Εκ των έργων του, άλλα εκ των οποίων εγράφησαν εις την Αραβικήν και άλλα εις την Εβραϊκήν γλώσσαν, διακρίνονται κυρίως το Kitab al-Siraj, το Yad ha-hazakah, το Dalalat al Ha'irin (Moreh Nebuchim).
37. Βλέπε σχετικώς Baloyannis SJ: Avicenna: The mysticism of the Greek medicine in the Arabian World. Encephalos 1997; 34:11-29.
38. Εκ των πλέον γνωστών ποιημάτων, τα οποία αναφέρονται εις το γήρας είναι αι ελεγείαι του Μαξιμιανού, ο οποίος υπό τινων παραλληλίζεται προς τον Ιουβενάλην.
39. To εν λόγω έργον εξεδόθη το 1489. Ο συγγραφεύς, ο οποίος παραλλήλως προς την ιατρικήν επιστήμην, εκαλλιέργησεν την φιλοσοφίαν, την ποίησιν και την ιστορίαν της ιατρικής, εμπερικλείει κείμενα αρχαίων ελλήνων και λατίνων, βυζαντινών και αράβων συγγραφέων εις το έργον του, με αποτέλεσμα τούτο να καθίσταται σήμερον ευρεία πηγή κειμένων, τα οποία δεν περιεσώθησαν υπό ετέρων συγγραφέων. Το έργον του Zerbi, εις πολλά σημεία παρουσιάζει εντυπωσιακήν ομοιότητα προς το έργον του Βυζαντινού συγγραφέως Ιωάννου Ακτουαρίου, το οποίον εξεπονήθη μεταξύ των ετών 1330 και 1340.
40. Ο Leonardo (1452-1519) εγεvvήθη εις μίαv επoχήv μεγάλωv ιστoρικώv και κoιvωvικώv εξελίξεωv, ήτοι έv περίπoυ έτoς πρo της αλώσεως της Κωvσταvτιvoυπόλεως και τεσσαράκovτα έτη πρo της αvακαλύψεως της Αμερικής. Κατά τηv διάρκειαv της ζωής τoυ, η Iταλία εταράσσετo από τoυς "Iταλικoύς πoλέμoυς", από τας τάσεις επεκτάσεως της παπικής εξoυσίας, από τoυς πoλέμoυς μεταξύ της Τoυρκίας και της Εvετίας και από τας διεκδικήσεις της Γαλλίας επί της Βoρείoυ Iταλίας.
41. Επί της ανατομικής του γεροντικού σώματος ο Leonardo ηργάσθη κυρίως εις τo Μιλάvov. Διά της συvεργασίας τoυ μετά τoυ Marcantonio della Torre, o oπoίoς ήτo καθηγητής της Αvατoμικής εις τηv Πίζαv, πρoέβη εις λεπτoμερείς σπoυδάς επί της αvατoμικής τoυ Αvθρώπoυ και επεξέτειvεv αυτάς επί τoυ πεδίoυ της συγκριτικής αvατoμικής και της εμβρυoλoγίας. Τα χειρόγραφα τoυ επί της Αvατoμικής χρovoλoγoύvται μεταξύ τωv ετώv 1510 και 1511.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Angeletti L.R., Cavarra B.: Influenze Byzantine nelle strutture sanitarie dei secoli V-IX in Roma. Medicina nei Secoli Arte e Scienza, 1993, vol. 2, pp. 279-297.

Aristotle: De anima. Greek text and English transl. by WS Hat. London W. Heinemann, Cambridge MA Harvard University Press, 1957.

Aristotle: Nichomacian ethics. Greek text and English transl. by H. Rackham. London W. Heinemann, Cambridge MA Harvard University Press, 1953.

Aristotle: Physiognomics; in Minor works. Greek text and English transl. by WS Hat London W. Heinemann, Cambridge MA Harvard University Press, 1957.

Baloyannis SJ: St.Eustathius of Thessaloniki and the medicine of his times Annals of the School of Medicine. Aristotelian University Press 1991 .

Baloyannis SJ: The psychotherapy in the antiquity. Annals of the School of Theology. Aristotelian University Press 1992, pp. 432-438.

Baloyannis SJ: Avicenna: The mysticism of the Greek medicine in the Arabian World. Encephalos 1997; 34:11-29.

Baloyannis SJ: The Neurosciences in the Greek World. In: KK. Sinha and DK. Jha (Eds) Some aspects of history of Neurosciences. Catholic Press, Ranchi 2003, pp. 97-117.

Baloyannis SJ: The Neurosciences in Hellenistic Alexandria: An harmonization of Philosophy and Medicine In KK.Sinha and DK. Jha (Eds) Some aspects of history of Neurosciences. Catholic Press, Ranchi 2004, pp. 85-110.

Bertman S.: The Conflict of Generations in Greece and Rome. Amsterdam: B.R. Gruner, 1976.

Browning Robert: The Byzantine Empire, London: Weidenfeld and Nicolson, 1980.

Cassius Dio. Roman History LXXiX, 2, 3, 1.

Ciceronis Tulli Cato Maior: De Senectute ΧΙΙ, 80.

Constantelos Demetrios: Byzantine Philanthropy and Social Welfare. New Brunswick, NJ, Rutgers University Press 1968.

Corpus medicorum graecorum. Leipzig und Berlin: Akademie-Verlag, 1927-.

Diogenes Laertius. Lives of the Philosophers. a, VII, 28-30. b. VIII, 74. c, 11, 112.

Farquharson A.S.L (ed.): The Meditations of the Emperor Marcus Antoninus, 1944, 2 vol.

Farquharson A.S.: Marcus Aurelius: His Life and His World, ed. by D.A. Rees 1951.

Finley, M.I. ''The Elderly in Classical Antiquity.'' Greece and Rome 28, 1981: 156-71. Reprinted in Ageing and Society 4: 391-408,1984, and in Falkner and de Luce, 1989, 1-20.

Galen: Opera Omnia. Volums 22. Edited by DCG Kuhen. Gnobloch, Leipzig 1821-1833.

Galen: On the natural faculties English transl. by AJ Brock. London W. Heinemann, Cambridge MA Harvard University Press, 1963.

Galenus Scripta Minora, editerunt Marquard, Muller Helmreich, Teuber. Lipsiae 1886.

Garland, R. The Greek Way of Life from Conception to Old Age. London: Duckworth, 1991.

Gautier Paul: Le typikon du Christ Sauveur Pantocrator", REB, 1974, 32: 1-145.

Harlow M., Ray L: Growing Up and Growing Old in Ancient Rome: A Life Course Approach, Routledge 2002.

Hippocrates: Oeuvre completes; traduction nouvelle avec le text grec by E.Littre. 10 vols Bailliere, Paris 1839-1891.

Josephus Flavius. Jewish War 1, 662.

Kay, D.W.K. and Bergmann, K. Physical disability and mental health in old age. J. Psychosom. Res., 1966 10, 3-12.

Klostertypika. Miscellanea Byzantina Monacensia, 28. Institut fur Byzantinistik und neugriechische Philologie der Universität, Mόnchen, pp. 39-225.

Kourkoula L., Lanara V.A.: Terms Used in Byzantium for Nursing Personnel. International History of Nursing Journal, 1996, vol. 2, No. 1, pp. 46-57.

Kourkoula L.: Some Details of the Administration and Functioning of the Byzantine Hospitals. International History of Nursing Journal, 1997, vol. 3, No. 1: pp. 79-85.

Lind LR: Gabriele Zerbi, "Gerontocomia: On the care of the aged" and Maximianus " Elegies on Old Age and Love" American philosophical societies. Philadephia 1988.

Μέντζου-Μεϊμάρη Κ.: Επαρχιακά ευαγή ιδρύματα μέχρι του τέλους της εικονομαχίας, Βυζαντινά, Επιστημονικόν όργανον Κέντρου Βυζαντινών Ερευνών Φιλοσοφικής Σχολής Αριστοτελείου Πανεπιστημίου, 1982, τόμος 11ος, Θεσσαλονίκη, σ. 243-308.

Miller T: The birth of the Hospital in the Byzantine Empire. John Hopkins University Press. Baltimore and London 1997.

Miller T.S.: Byzantine Physicians and their Hospitals. Medicina nei Secoli. Arte e Scienza, 1999; 11: 323-335.

Minois G: Histoire de la Vieillesse De l' antiquitι a la Renaissance, Artheme Fayard, Paris, 1987.

Μπαλoγιάvvης Σ.I. H αυτoκτovία και o θάvατoς κατά τoυς Στωϊκoύς φιλoσόφoυς. Πρoσφoρά Παvτελεήμovι Β', Θεσσαλovίκη 1990,σελ. 380-391.

Mystakidou, Kyriaki; Efi Parpa, Eleni Tsilika, Emmanuela Katsouda, & Lambros Vlahos; "The Evolution of Euthanasia and its Perceptions in Greek Culture and Civilization." Perspectives in Biology and Medicine, vol. 48, no. 1: 95, 2005.

Nordenfelt L.: Dignity and the care of the elderly Medicine, Health Care and Philosophy 6, 2003 103-110.

Parkin Tim G. Old Age in the Roman World: A Cultural and Social History. Ancient Society and History. Baltimore: Johns Hopkins University Press, 2003.

Parkin, T.G.: "Ageing in Antiquity: Status and Participation.'' In Old Age from Antiquity to Post-Modernity. Edited by P. Johnson and P. Thane. London: Roultledge, 1998.

Philbert, M.: "Le statut de la personne agee dans les societes antiques et preindustrielles.'' Sociologie et societes, 1984, 16.2: 15-27.

Photios, Bibliotheca, Rene Henry, 8 Vol. Paris: "Les Belles Lettres", 1959-77.

Plato. Republic III. 405a, 410a. Loeb Classical Library, Heinemann, 1937

Plato: Timaeus English transl. by R.G.Bury. London W. Heinemann, Cambridge MA Harvard University Press, 1961.

Πλωτίvoυ Έργα: Tomus II, Enneades IV-V Edit.Paul Henry et Hans-Rudolf Schwyzer, Oxonii 1977.

Powell, J.G.F., ed. Cicero: Cato Maior de Senectute. Cambridge, U.K.: Cambridge University Press, 1988.

Saint Basil: Letters, trans. Roy J. Deferrari and Martin R. McGuire, 4 Vol Loeb Classical Library Cambridge: Harvard University Press, 1961.

Seneca. De Benificiis VII, (20). 1-5. Trans. J. W. Basore. Loeb Classical Library, Heinemann, 1935.

Siegel R: Galen on Psychology, Psychopathology, and function and disease of the nervous system. S. Karger, Basel 1973.

Stanton G.R: "Marcus Aurelius, Emperor and Philosopher," Historia, 1969, 18: 570-587.

Stahmer, H.M. ''The Aged in Two Ancient Oral Cultures: The Ancient Hebrews and Homeric Greece.'' In Aging and the Elderly: Humanistic Perspectives in Gerontology. Edited by S. F. Spicker, K. M. Woodward, and D. D. van Tassel. Atlantic Highlands, N.J.: Humanities Press, 1978. Pages 23-36.

van Hooff, A.L.J.: Suicide and parasuicide in ancient personal testimonies,1993. Crisis 14: 76-82.

van Hoof, Anton: From Autothanasia to Suicide. London: Routledge, 1990.

Willmuth, L.R.: Medical views of depression in the elderly: Historical notes JAGS XXCII, 1979, 495-499.

Zeman, F.D.: Life's later years. Studies in the medical history of old age. J. Mt Sinai Hosp. 11,1944: 300-307.

Zilboorg G: A history of medical psychology. Norton, New York 1941.