Ορμονικές μεταβολές και διαταραχές πρόσληψης τροφής: Αιτία ή αποτέλεσμα;
ΜΟΡΤΟΓΛΟΥ Α.
MD, Ενδοκρινολόγος

Περίληψη
Η ψυχογενής ανορεξία, η ψυχογενής βουλιμία, η επεισοδιακή πολυφαγία και οι παραλλαγές αυτών, είναι ψυχιατρικές νόσοι που χαρακτηρίζονται από διαταραγμένη διατροφική συμπεριφορά με αποτέλεσμα τη μεγάλη μείωση ή τη σταθερότητα ή και μεγάλη αύξηση του σωματικού βάρους. Όλες πρακτικά οι ορμονικές μεταβολές που παρατηρούνται στις διαταραχές πρόσληψης τροφής αποκαθίστανται μετά τη φυσιολογικοποίηση του σωματικού βάρους. Η κληρονομικότητα έχει ισχυρή αιτιολογικά συμμετοχή στην εμφάνιση διαταραχών πρόσληψης τροφής. Στα πλαίσια αυτά, μελέτες έδειξαν ότι πολυμορφισμοί ή μεταλλάξεις γονιδίων που ελέγχουν τα ορεξιογόνα πεπτίδια ή και τα πεπτίδια κορεσμού βρίσκονται σε αυξημένη συχνότητα σε πάσχοντες από τα σύνδρομα αυτά.

Μέχρι να έχουμε νεότερα δεδομένα, σε ερευνητικό και κλινικό επίπεδο, ίσως θα πρέπει να αποδεχθούμε την "υπόθεση εργασίας" ότι: οι διαταραχές πρόσληψης τροφής εμφανίζονται σε άτομα με κληρονομικά διαταραγμένο χημικά υπόστρωμα όταν το νοσογόνο περιβάλλον το επιτρέψει. Στη συνέχεια, οι επιπτώσεις των διαταραχών αυτών επιτείνουν τις ορμονικές αποκλίσεις με τελικό αποτέλεσμα το γνωστό φαινότυπο των πασχόντων.

Λέξεις κλειδιά: Διαταραχές πρόσληψης τροφής, ορμόνες, ΚΝΣ, κληρονομικότης.

Η ψυχογενής ανορεξία, η ψυχογενής βουλίμία, η επεισοδιακή πολυφαγία και οι παραλλαγές αυτών, είναι ψυχιατρικές νόσοι που χαρακτηρίζονται από διαταραγμένη διατροφική συμπεριφορά με αποτέλεσμα τη μεγάλη μείωση ή τη σταθερότητα ή και μεγάλη αύξηση του σωματικού βάρους. Η συχνότητα των συνδρόμων αυτών έχει πάρει σήμερα επιδημικές διαστάσεις, κύρια στις δυτικού τύπου κοινωνίες, αφού υπολογίζεται ότι το 3% των γυναικών θα παρουσιάσει κάποια στιγμή της ζωής του ανορεξία ή βουλιμία ή εναλλαγές αυτών και σχεδόν το 30% των παχύσαρκων ατόμων παρουσιάζει επεισοδιακή πολυφαγία. Μόνο στις ΗΠΑ, κάθε χρόνο αναφέρονται 5 εκατομμύρια νέες περιπτώσεις με κάποια(/ες) διαταραχή πρόσληψης τροφής.

Η νοσηρότητα, εκτός και από πρόσθετες ψυχιατρικές αποκλίσεις που συνυπάρχουν τις περισσότερες φορές, εκτείνεται σε όλο το φάσμα της ιατρικής και οφείλεται στην κακή θρέψη ή/και στην καθαρτική συμπεριφορά ή/και στην παχυσαρκία. Η θνησιμότητα της ψυχογενούς ανορεξίας είναι η μεγαλύτερη από όλες τις ψυχιατρικές νόσους και φτάνει στο 0,56% ανά έτος, δηλαδή είναι 12 φορές μεγαλύτερη από αυτή ατόμων αναλόγου ηλικίας. Η απάντηση στις θεραπευτικές προσεγγίσεις των συνδρόμων αυτών δεν έχει αλλάξει σημαντικά τα τελευταία χρόνια, αφού υπολογίζεται ότι σήμερα μόνο το 25% των πασχόντων από νευρική ανορεξία θεραπεύεται πλήρως, το 50% παρουσιάζει απλώς βελτίωση και δυστυχώς το 25% χρονίζει. Αλλά και η μέση διάρκεια της βουλιμίας και της επεισοδιακής πολυφαγίας είναι 8 χρόνια. Αυτό κάνει επιτακτική την ανάγκη της σε βάθος κατανόησης των μηχανισμών που ελέγχουν την όρεξη και το ενεργειακό ισοζύγιο του οργανισμού.

Οι κλασσικές ορμονικές αποκλίσεις που χαρακτηρίζουν τις διαταραχές πρόσληψης τροφής, συνήθως όταν συνυπάρχει απώλεια βάρους, είναι: η αμηνόρροια υποθαλαμικής αιτιολογίας με παράλληλη μείωση των στεροειδών ορμονών, διαταραχή των νευρομεταβιβατών του ΚΝΣ (σεροτονίνη, νοραδρεναλίνη), η μείωση των περιφερειακών ορμωνών του θυρεοειδούς με αμετάβλητη την TSH, η μεγάλη μείωση του μεταβολισμού, η οστεοπόρωση, η αύξηση της δραστηριότητας του άξονα υποθάλαμος-υπόφυση-επινεφρίδια με διαταραγμένη τη δοκιμασία αναστολής με δεξαμεθαζόνη και η αύξηση της αυξητικής ορμόνης (GH) αλλά με μείωση του IGF-1 και των συνδετικών σφαιρινών των GH και IGF-1.

Μεγάλη ώθηση στην έρευνα της αιτιολογίας των διαταραχών της πρόσληψης τροφής έδωσε η ανακάλυψη της λεπτίνης, του ορεξιογόνου πεπτιδίου του στομάχου (γκρελίνη), των ανορεξιογόνων πεπτιδίων (PYY3-36, GLP-1, CCK κ.α.) του γαστρεντερικού συστήματος και των ορμωνών του ΚΝΣ βαζοπρεσίνης και των ορεξινών Α και Β.

Η λεπτίνη είναι μιά ορμόνη-κυτταροκίνη που εκκρίνεται από το λιπώδη ιστό, σε ποσότητες ανάλογες με τη μάζα του και ρυθμίζει το μεταβολισμό και την πρόσληψη τροφής ανάλογα με τα ενεργειακά αποθέματα του οργανισμού. Έχει βρεθεί όμως ότι οι δράσεις της είναι καθοριστικές στη γονιμότητα, στη θυρεοειδική λειτουργία και στην οστική πυκνότητα. Όλες αυτές οι διαταραχές είναι παθογνωμονικές της ψυχογενούς ανορεξίας καθώς και τα χαμηλά επίπεδα λεπτίνης τα οποία είναι πολύ πιθανό να ευθύνονται και για την υπερκινητικότητα που χαρακτηρίζει αυτά τα άτομα. Οι γνώσεις αυτές έχουν και σημαντικές θεραπευτικές προεκτάσεις, αφού έχει δειχθεί ότι η χορήγηση λεπτίνης αποκαθιστά την έμμηνο ρύση σε πάσχουσες από υποθαλαμική αμηνόρροια.

Εκείνο που γνωρίζουμε σήμερα είναι ότι όλες πρακτικά οι ορμονικές μεταβολές που παρατηρούνται στις διαταραχές πρόσληψης τροφής αποκαθίστανται μετά τη φυσιολογικοποίηση του σωματικού βάρους. Αυτό, σε συσχέτιση και με τα επιδημιολογικά δεδομένα των νόσων αυτών, περιορίζει την πιθανότητα να σχετίζονται αιτιολογικά με τις ορμόνες της περιφέρειας ή του ΚΝΣ.

Η κληρονομικότητα έχει ισχυρή αιτιολογικά συμμετοχή στην εμφάνιση δαιταραχών πρόσληψης τροφής. Πρόσφατες μελέτες έδειξαν ότι στο 56% των ανορεκτικών και σχεδόν στο 30% των βουλιμικών υπάρχει γενετική επιβάρυνση. Ίσως, το κληρονικό υπόστρωμα των νόσων αυτών να τις κάνει και τόσο "ανθεκτικές" στη θεραπεία.

Στα πλαίσια λοιπόν της κληρονομικότητας, μελέτες έδειξαν ότι πολυμορφισμός του γονιδίου που συνθέτει τη γκρελίνη (ορεξιογόνο πεπτίδιο) ευνοεί την εμφάνιση βουλίμίας, ότι η ύπαρξη αυτοαντισωμάτων κατά πεπτιδίων που σχετίζονται με την πρόσληψη τροφής (α-MSH) ευνοεί την εμφάνιση ανορεξίας και βουλιμίας, ότι διαταραχή της δραστηριότητας ενζύμων (προπυλ-ενδοπεπτιδάσες) που υπεισέρχονται στο μεταβολισμό πεπτιδίων του ΚΝΣ ενέχονται στις διαταραχές πρόσληψης τροφής, ότι υπάρχουν διαταραχές του ενδοκαναβινοειδούς συστήματος στην ανορεξία και στην επεισοδιακή πολυφαγία και τέλος ότι υπάρχει μετάλλαξη του υποδοχέα της MC4 σε μεγάλο ποσοστό ατόμων με επεισοδιακή πολυφαγία.

Όλα τα παραπάνω αυξάνουν την πιθανότητα για αιτιολογική συσχέτιση κληρονομικών ορμονικών δυσλειτουργιών με τις διαταραχές πρόσληψης τροφής.

Μέχρι πάντως να έχουμε νεότερα δεδομένα, σε ερευνητικό και κλινικό επίπεδο, ίσως θα πρέπει να αποδεχθούμε την "υπόθεση εργασίας" ότι: οι διαταραχές πρόσληψης τροφής εμφανίζονται σε άτομα με κληρονομικά διαταραγμένο χημικά υπόστρωμα όταν το νοσογόνο περιβάλλον το επιτρέψει. Στη συνέχεια, οι επιπτώσεις των διαταραχών αυτών επιτείνουν τις ορμονικές αποκλίσεις με τελικό αποτέλεσμα τον παραπάνω περιγραφόμενο φαινότυπο των διαταραχών πρόσληψης τροφής.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Hashizume K., Suzuki S., Komatsu A., Hiramatsu K., Mori Ji, Yamazaki M., Takeda T., Kazikawa T., Miyamoto T., Koizumi Y., Ichikawa K. Administration of Recombinant Human Growth Hormone Normalizes GH-IGF1 Axis and Improves Malnutrition-related Disorders in Patients with Anorexia Nervosa. Endocr J. 2007 Mar 6.

Pfluger PT, Kampe J., Castaneda TR, Vahi T., D'Alesio DA, Kruthaupt T., Benoit SC, Cuntz U., Roclitz HJ, Moehlig M., Pfeiffer AF, Koebnick C., Weickert MO, Otto B., Spranger J. Tschop MH. Effect of human body weight changes on circulating levels of peptide YY3-36. J Clin Endocrinol Metab. 2007 Feb., 92(2):583-8.

Strokosch GR, Friedman Aj, Wu SC, Kamin M. Effects of an oral contraceptive (norgestimate/ethinyl estradiol) on bone mineral density in adolescent females with anorexia nervosa: a double-blind, placebo-controlled study. J Adolesc Health. 2006 Dec: 39(6):819-27.

Sodersten P., Bergh C., Zandian M. Psychoneuroendocrinology of anorexia nervosa. Psychoneuroendocrinology 2006 Nov: 31(10):1149-53.

Herebrand J., Muller TD., Holtkamp K., Herpertz-Dahlimann B. The role of leptin in anorexia nervosa: clinical implications. Mol Psychiatry 2007 Jan, 12(1)23-35.

Chan JL, Mantzoros CS. Role of leptin in energy-deprivation states: normal human phisiology and clinical implications for hypothalamic amenorrhoea and anorexia nervosa. Lancet 2005 Jul 2-8, 366(9479):74-85.

Ando T., Komaki G., Naruo T., Okabe K. et al. Possible role of preproghrelin gene polymorphosms in susceptibility to bulimia nervosa. Am J med Genet B Neuropsychiatr Genet, 2006 Dec.

Moriya J., Takimoto Y., Yoshiuchi G., Shimosawa T., Akabayashi A. Plasma agouti-related protein levels in women with anorexia nervosa. Psychoneuroendocrinology 2006 Oct: 31(9):1057-61.

Naessen S., Carlstrom K., Glant R., Jacobsson H., Hirschberg AL. Bone mineral density in bulimic women-influence of endocrine factors and previous anorexia. Eur J Endocrinol, 2006 Mar: 11(1): e20-6.

Jacoangeli F., Masala S., Staar Mezzasalma F, et al. Amenorrhea after weight recover in anorexia nervosa: role of body composition and endocrine abnormalities. Eat Weight Disord, 2006.

Misra M., Prabhakaran R,. Miller KK, Tsai P., Lin A., Lee N., Herzog DB, Klibanski A. Role of cortisol in menstrual recovery in adolescent girls with anoerxia nervosa. Pediatr Res. 2006 Apr: 59(4 Pt 1): 598-603.

Krassas GE. Endocrine abnormalities in Anorexia nervosa. Pediatr Endocrinol Rev. 2003 Sep: 1(1):46-54.

Fetissov SO, Harro J., Jaanisk M., Jarv A., Podar I., Allik J., Nilsson I., Sakthivel P., Lefvert AK, Hokfelt T.Autoantibodies against neuropeptides are associated with psychological traits in eating disorders. Proc Natl Acad Scl USA 2005 Oct 11: 102(41):14865-70.

Maes M., Monteleone P., Bencivenga R., Goossens F., Maj M., van West D., Bosmans E., Scharpe S. Lower serum activity of prolyl endopeptidase in anorexia and bulimia nervosa. Psychoneuroendocrinology 2001 Jan: 26(1):17-26.

Coutinho WF, Moreira RO, Spagnol C., Appolinario JC. Does binge eating disorder alter cortisol secretion in obese women? Eat Behav. 2007 Jan: 8(1):59-64.

Edler C., Lipson SF., Keel PK.Ovarian hormones and binge eating in bulimia nervosa. Psychol Med. 2007 Jan: 37(1):131-41.

Troisi A., Di Lorenzo G., Lega I., Tesauro M., Bertoli A., Leo R., Iantorno M., Pecchioli C., Rizza S., Turriziani M., Lauro R., Siracusano A. Plasma ghrelin in anorexia, bulimia, and binge-eating disorder: relations with eating patterns and circulating concentrations of cortisol and and thyroid hormones. Neuroendocrinology 2005: 81(4):259-66.

Monteleone P., Matias I., Martiadis V., De Petrocellis L., Maj M., Di Marzo V. Blood levels of the endocannabinold anandamide are increased in anorexia nervosa and in binge-eating disorder, but not in bulimia nervosa. Neuropsychopharmacology. 2005 Jun: 30(6):1216-21.

Branson R., Potoczna N., Kral JG, Lentes KU, Hoehe MR, Horber FF. Binge eating as a major phenotype of melanocortin 4 receptor gene mutations. N Engl J Med, 2003 Mar 20:348(12):1096-103.

Monteleone P., Martiadis V., Colurcio B., Maj M. Leptin secretion is related to chronicity and severity of the illness in bulimia nervosa. Psychosom Med. 2002 Nov-Dec:64(6):874-9.

Monteleone P., Luisi M., Colurcio B., Casarosa E., Monteleone P., Ioime R., Genazzani AR., Maj M. Plasma levels of neuroactive steroids are increased in untreated women with anorexia nervosa or bulimia nervosa. Psychosom Med. 2001 Jan-Feb:63(1):62-8.

Susann Bluher and Christos S. Mantzoros. The Role of Leptin in Regulating Neuroendocrine Function in Humans. J. Nutr. 134: 2469S-2474S, 2004.