|
|||
|
|||
Ο ρόλος της οικογένειας στην εξέλιξη και θεραπεία του αλκοολισμού
ΠΟΜΙΝΙ Β.
Κλινική Ψυχολόγος-Ψυχοθεραπεύτρια
Α' Ψυχιατρική Κλινική Παν/μιου Αθηνών, Αιγινήτειο Νοσοκομείο
Περίληψη
Η εξάρτηση από το αλκοόλ είναι ένα φαινόμενο σύνθετο και πολυ-παραγοντικό που εξαρτάται από την αλληλεπίδραση ατομικών βιολογικών και ψυχολογικών στοιχείων, με περιβαλλοντικούς παράγοντες, όπως οι οικογενειακές σχέσεις και οι πολιτισμικές συνήθειες.
Το ενδιαφέρον για την οικογένεια του εξαρτημένου έχει αναπτυχθεί σύμφωνα με τρεις διαφορετικές προσεγγίσεις: 1. Η οικογένεια ως "θύμα" της εξάρτησης, με εστίαση στις αρνητικές συνέπειες που προκαλεί η εξάρτηση στα μέλη της οικογένειας, 2. Η οικογένεια ως δυσλειτουργικό σύστημα, το οποίο συντελεί στην ανάπτυξη και συντήρηση του προβλήματος και 3. Η οικογένεια ως πλαίσιο βοήθειας για την επίλυση του προβλήματος. Τα σύγχρονα μοντέλα θεραπείας που απευθύνονται στα εξαρτημένα άτομα και τις οικογένειές τους λαμβάνουν υπόψη και τα τρία αναφερόμενα επίπεδα.
Η κάθε οικογένεια με μέλος εξαρτημένο από το αλκοόλ αντιμετωπίζει μια κατάσταση, η οποία: 1) είναι χρόνια, 2) είναι κυκλική, 3) συνδέεται με συγκεκριμένες επαναλαμβανόμενες συμπεριφορές, 4) επηρεάζεται από τη χρήση της ουσίας, 5) έχει συγκεκριμένη πορεία με σοβαρές συνέπειες για την βιολογική και ψυχολογική υγεία του εξαρτημένου, αλλά και των άλλων μελών της οικογένειας.
Η πίεση που ασκεί η οικογένεια ώστε το εξαρτημένο άτομο να αντιμετωπίσει το πρόβλημα του είναι σημαντικότατη και είναι μία από τις κύριες πηγές κινητοποίησης του. Έχει μεγάλη σημασία λοιπόν να γίνει αποδεκτό το αίτημα βοήθειας των συγγενών του αλκοολικού και να αξιοποιηθεί το κίνητρο τους για αλλαγή.
Η συμβουλευτική οικογένεια, η οικογενειακή ψυχοθεραπεία και η θεραπεία ζεύγους έδειξαν να είναι αποτελεσματικά εργαλεία για την αντιμετώπιση του αλκοολισμού και των σχετιζόμενων προβλημάτων. Eγκέφαλος 2009, 46(2):84-91.
Λέξεις κλειδιά: Αλκοόλ, εξάρτηση, οικογένεια, οικογενειακή ψυχοθεραπεία, θεραπεία ζεύγους.
Εισαγωγή
Η εξάρτηση από το αλκοόλ είναι ένα φαινόμενο σύνθετο και πολυ-παραγοντικό που χαρακτηρίζεται από την αλληλεπίδραση ατομικών βιολογικών και ψυχολογικών χαρακτηριστικών, με τους περιβαλλοντικούς παράγοντες, τις οικογενειακές σχέσεις και το ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο1-5. Η εξάρτηση από το αλκοόλ επηρεάζει ένα μεγάλο φάσμα οικογενειακών σχέσεων και έχει συνήθως αρνητικά αποτελέσματα στην κοινωνική και οικονομική κατάσταση της οικογένειας. Πράγματι, οι συνέπειες της χρόνιας κατάχρησης οινοπνεύματος αλλάζουν τον τρόπο αλληλεπίδρασης του εξαρτημένου με τον εαυτό του και με τους άλλους, όπως, αντιστρόφως, η συμπεριφορά των άμεσων συγγενών έχει μια επίδραση στη χρήση6-10.
Ο Bateson ονόμασε "περηφάνια" του αλκοολικού11 την πεποίθησή του ότι μπορεί να ελέγχει την χρήση του αλκοόλ, ακόμα και όταν βρίσκεται σε μια κατάσταση πλήρους εξάρτησης. Από την μία πλευρά ο εξαρτημένος προσπαθεί πίνοντας να ελέγχει τα συναισθήματά του και να βιώνει μια πιο λειτουργική εικόνα του εαυτού του, από την άλλη όσο περισσότερο πίνει τόσο πιο πολύ χάνει τον έλεγχο των συναισθημάτων και των συμπεριφορών του.
Συνήθως η συμπεριφορά των νηφάλιων μελών του οικογενειακού συστήματος μεταβάλλεται σε συνάρτηση με αυτήν του αλκοολικού και αντίστροφα. Οι συμπεριφορές των λεγομένων "στεγνών μελών" προσαρμόζονται σταδιακά καθρεφτίζοντας αυτές του "βρεγμένου μέλους". Ένα σημαντικό ρόλο παίζει ο έλεγχος, μολονότι η προσπάθεια ελέγχου της χρήσης από την πλευρά των συγγενών είναι συνήθως μάταιη. Όσο οι συγγενείς προσπαθούν να πείσουν τον εξαρτημένο να μην πίνει, υπογραμμίζοντάς του την ανικανότητά του να ελέγχει τη χρήση, τόσο ενισχύουν την "περηφάνια" του ("Δεν μπορείς να με ελέγξεις!")12,13.
Το ενδιαφέρον για την οικογένεια του εξαρτημένου έχει αναπτυχθεί σύμφωνα με τρεις διαφορετικές προσεγγίσεις: α. Η οικογένεια ως "θύμα" της εξάρτησης, με εστίαση στις αρνητικές συνέπειες που προκαλεί η εξάρτηση στα μέλη της οικογένειας, β. Η οικογένεια ως δυσλειτουργικό σύστημα, το οποίο συντελεί στην ανάπτυξη και συντήρηση της εξάρτησης και γ. Η οικογένεια ως πλαίσιο βοήθειας για την επίλυση του προβλήματος. Τα σύγχρονα μοντέλα θεραπείας που απευθύνονται στα εξαρτημένα άτομα και τις οικογένειές τους λαμβάνουν υπόψη και τα τρία αναφερόμενα επίπεδα6,14,15.
Οι συνέπειες της εξάρτησης στα μέλη της οικογένειας του εξαρτημένου
Η κατάχρηση και η εξάρτηση από το αλκοόλ στη σύγχρονη κοινωνία έχει διαστάσεις σοβαρές για τη δημόσια υγεία16, με αρνητικές συνέπειες όχι μόνο στο εξαρτημένο άτομο, αλλά και στα μέλη του άμεσου καθώς και του ευρύτερου περιβάλλοντος, όπως για παράδειγμα τα άτομα που εμπλέκονται σε τροχαία ατυχήματα, ή σε επεισόδια βίαιης συμπεριφοράς προκαλούμενα από την κατάχρηση αλκοόλ.
Όποιος ζει δίπλα σε άτομο εξαρτημένο από το αλκοόλ είναι συνήθως εκτεθειμένος σε επαναλαμβανόμενες καταστάσεις έντονου άγχους, στρες και σε δυσλειτουργικές συμπεριφορές και αλληλεπιδράσεις. Υπάρχουν ισχυρά επιστημονικά δεδομένα στα οποία διαπιστώνονται τα αρνητικά αποτελέσματα της κατάχρησης και εξάρτησης από το αλκοόλ στους συζύγους και τα παιδιά του εξαρτημένου17. Οι έρευνες έχουν επικεντρωθεί κυρίως στην οικογένεια του αλκοολικού, όμως η σύγχρονη εξάπλωση της κατάχρησης αλκοόλ στους εφήβους και νέους ενήλικες έχει προκαλέσει το ενδιαφέρον των ερευνητών και για την πατρική τους οικογένεια. Οι δυσλειτουργικές σχέσεις που διαμορφώνονται σε οικογένειες με έφηβο η νέο ενήλικα που κάνει κατάχρηση αλκοόλ είναι συχνά παρόμοιες με αυτές που έχουν παρατηρηθεί σε οικογένειες με μέλος χρήστη παρανόμων ψυχοτρόπων ουσιών17,18.
Αρκετές έρευνες δείχνουν ότι παιδιά με εξαρτημένο από το αλκοόλ γονέα βρίσκονται σε υψηλότερη επικινδυνότητα σχετικά με την εμφάνιση διαφόρων προβλημάτων στην παιδική, εφηβική και ενήλικη ζωή τους.
Πέρα από την γενετική επιβάρυνση, υπάρχουν παράγοντες ψυχολογικοί και κοινωνικοί που συνδέονται με την κατάστασης εξάρτησης ενός γονέα. Τα παιδιά μπορεί να είναι συχνότερα εκτιθεμένα σε τραυματικές καταστάσεις, όπως επεισόδια ενδο-οικογενειακής βίας, σωματική ή και σεξουαλική κακοποίηση, οικονομική ανασφάλεια, μειωμένη ποιότητα ζωής19, υψηλή συγκινησιακή έκφραση συναισθημάτων στην οικογενειακή επικοινωνία (High Expressed Emotion), συγκρουσιακή επικοινωνία μεταξύ του ζεύγους, φτωχότερη συναισθηματική σχέση γονέα-παιδιού, ελλειμματική ή μη σταθερή γονική φροντίδα, ανασφαλής προσκόλληση γονιού-παιδιού18.
Κατά συνέπεια τα παιδιά των εξαρτημένων παρουσιάζουν αυξημένο κίνδυνο να εμφανίσουν μαθησιακές δυσκολίες, υπερκινητικότητα και ελλειμματική προσοχή, σωματικά προβλήματα, προβλήματα συμπεριφοράς, κατάχρηση αλκοόλ ή και άλλων ουσιών, καταθλιπτική διάθεση και αγχώδη διαταραχή, τόσο στην εφηβική όσο και την ενήλικη ζωή τους. Ακόμα και τα ενήλικα παιδιά των αλκοολικών παρουσιάζουν μακροχρόνιες δυσκολίες, όπως αυξανόμενη δυσκολία ελέγχου παρορμήσεων, μεγαλύτερο άγχος και συχνότερη καταθλιπτική διάθεση σε σύγκριση με δείγματα ελέγχου20.
Άλλες καταστάσεις που συχνά τυχαίνει να βιώνουν τα παιδιά εξαρτημένων γονιών και θεωρούνται ότι επιδρούν αρνητικά στην ανάπτυξή τους είναι:
Τα ανήλικα παιδιά αναλαμβάνουν συχνά έναν ενεργό ρόλο στην αντιμετώπιση της εξάρτησης του γονέα, παρουσιάζοντας συμπεριφορές προστασίας ή και ελέγχου που δεν αρμόζουν στον ρόλο και την ηλικία τους, με συνακόλουθα τις συνέπειες που έχουν προηγουμένως αναφερθεί.
Μερικά ερευνητικά δεδομένα αμφισβητούν τη βέβαιη επιβάρυνση την προκαλούμενη στα παιδιά από την εξάρτηση ενός γονέα και υποστηρίζουν ότι η κατάθλιψη ή οι αγχώδεις διαταραχές στα παιδιά συνδέονται περισσότερο με την παρουσία κατάθλιψης ή αγχωδών διαταραχών στην οικογένεια παρά με την κατάχρηση αλκοόλ20.
Προστατευτικοί παράγοντες μπορεί να ενεργοποιούνται και να παίζουν θετικό ρόλο στην ομαλή ανάπτυξη των παιδιών αλκοολικών γονέων. Μερικοί από αυτούς τους παράγοντες αφορούν την ποιότητα της σχέσης γονιού-παιδιού, των σχέσεών του με την ευρύτερη οικογένεια, και τα ατομικά χαρακτηριστικά του παιδιού21.
Είναι απαραίτητο να δοθεί περισσότερη προσοχή στις ανάγκες των παιδιών αλκοολικών γονιών, με στόχο την μείωση και την πρόωρη αντιμετώπιση των σωματικών και ψυχολογικών προβλημάτων που μπορεί να εκδηλωθούν στην παιδική ηλικία τους αλλά και αργότερα στη ζωή τους22.
Η θεραπευτική συνεργασία με την οικογένεια που περιλαμβάνει τα παιδιά σε ορισμένες τουλάχιστον συνεδρίες, ακόμα και όταν είναι ανήλικα, θεωρείται ένα χρήσιμο θεραπευτικό εργαλείο, ενώ παράλληλα είναι απαραίτητο να ενισχυθούν τα προγράμματα πρόληψης που απευθύνονται σε παιδιά εξαρτημένων15,17.
Συχνά, οι σύντροφοι/σύζυγοι των αλκοολικών παρουσιάζουν με τη σειρά τους σωματικά ή και ψυχολογικά συμπτώματα άμεσα συνδεδεμένα με την επαναλαμβανόμενη κατάσταση στρες που βιώνουν17.
Οι περισσότερες έρευνες έχουν διεξαχθεί σε άνδρες αλκοολικούς και έχουν αξιολογηθεί στις γυναίκες τους οι συνέπειες της μακροχρόνιας συμβίωσής τους με το εξαρτημένο άτομο.
Ένα από τα φαινόμενα που συχνά συνυπάρχουν με την κατάχρηση αλκοόλ είναι η βίαιη συμπεριφορά του εξαρτημένου προς τα άλλα μέλη της οικογένειας, όπως και η βίαιη συναλλαγή στις συζυγικές σχέσεις23.
Επίσης, η κατάχρηση οινοπνεύματος από το σύντροφο/σύζυγο θεωρείται σημαντικότατος παράγοντας κινδύνου αναφορικά με την ανάπτυξη της κατάχρησης οινοπνεύματος στις γυναίκες24.
Η οικογένεια του εξαρτημένου: μοντέλα λειτουργίας
Η αλληλένδετη σχέση επίδρασης της εξάρτησης στην οικογενειακή ζωή και των οικογενειακών σχέσεων στην πορεία της εξάρτησης είναι φανερή σε όσους ασχολούνται με εξαρτημένα άτομα.
Η υποστήριξη της οικογένειας καθώς και η συμμετοχή της σε θεραπευτικό πρόγραμμα συνδέεται με θετική έκβαση, ενώ οι οικογενειακές συγκρούσεις, τα κριτικά σχόλια και η φτωχή επικοινωνία στο ζεύγος συνδέονται με συχνότερες υποτροπές25.
Η κάθε οικογένεια με μέλος εξαρτημένο από το αλκοόλ αντιμετωπίζει μια κατάσταση, η οποία: α) είναι χρόνια, β) είναι κυκλική, γ) συνδέεται με συγκεκριμένες επαναλαμβανόμενες συμπεριφορές, δ) επηρεάζεται από τη χρήση της ουσίας, ε) έχει συγκεκριμένη πορεία με σοβαρές συνέπειες για την βιολογική και ψυχολογική υγεία του εξαρτημένου, αλλά και των άλλων μελών της οικογένειας.
Ο Steinglass9 διατύπωσε την έννοια του "αλκοολικού συστήματος" εστιάζοντας στους οικογενειακούς παράγοντες που επηρεάζουν την εξέλιξη και τη διατήρηση του προβλήματος παρά στις αιτίες του.
Το αλκοολικό σύστημα είναι οργανωμένο γύρω από την κατάχρηση αλκοόλ και παρουσιάζει μία ταλάντωση ανάμεσα σε δύο διαφορετικές καταστάσεις αυτή της μέθης και αυτή της αποχής. Η κυκλική αυτή φάση έχει μία καθημερινή διάσταση και μία διαχρονική. Το αλκοόλ παίζει ομοιοστατικό ρόλο στο σύστημα και λειτουργεί ως εμπόδιο στις εξελικτικές ανάγκες της οικογένειας, επιδρά έντονα στην ικανότητα της να αντιμετωπίσει αποτελεσματικά τα καθημερινά (τακτικά ή έκτακτα) προβλήματα και σταδιακά γίνεται κεντρικό στοιχείο γύρω από το οποίο οργανώνεται όλη η οικογενειακή ζωή.
Η Bepko12 υποστηρίζει την αναγκαιότητα της εμπλοκής της οικογένειας του αλκοολικού στη θεραπευτική διαδικασία και επικεντρώνεται ειδικά στις διαστάσεις της υπερ-υπευθυνότητας και της υπο-υπευθυνότητας. Ο άξονας της υπευθυνότητας έχει ιδιαίτερη σημασία στο φαινόμενο του αλκοολισμού διότι το αποτέλεσμα της κατάχρησης αλκοόλ είναι η μη υπεύθυνη συμπεριφορά και η συμπεριφορά εκτός ελέγχου. Ανάμεσα στο ζευγάρι διαμορφώνεται μία κατάσταση ισορροπίας ακριβώς γύρω από την υπευθυνότητα: ο αλκοολικός παίρνει τη θέση του ανεύθυνου και, συμπληρωματικά, ο/η σύζυγος αναγκάζεται να πάρει τη θέση του υπερ-υπεύθυνου.
Η Crafoord13 εντοπίζει το επικίνδυνο παιχνίδι "κρύβω/ψάχνω" που παίζεται από τον αλκοολικό και την σύντροφο/σύζυγο του ως παιχνίδι σχετικό με την ευθύνη, το οποίο γίνεται σταδιακά βίωμα στα μέλη της οικογένειας και παγιδεύει τις καθημερινές τους σχέσεις σε ένα άκαμπτο μοντέλο διαντίδρασης. Το αντίδοτο σε αυτό, προτείνει η Crafoord, είναι να φύγει η εστία από την κατάχρηση του αλκοόλ και να συζητηθούν ανοικτά στην οικογένεια τα θέματα της ευθύνης και του ελέγχου, τα αισθήματα χαμηλής αυτοεκτίμησης που συχνά συνδέονται με αυτά, και την υποστήριξη που χρειάζονται τα "βρεγμένα" μέλη της οικογένειας αλλά και τα "στεγνά".
Επίσης, θα πρέπει να αποφύγει ο θεραπευτής να πέσει στην ίδια παγίδα με αυτήν της οικογένειας και να πάρει ο ίδιος μια θέση ευθύνης και ελέγχου απέναντι στο εξαρτημένο μέλος, θέση που θα ακύρωνε το θεραπευτικό του έργο13.
Η προσέγγιση της συν-εξάρτησης χρησιμοποιήθηκε ως εξήγηση για ένα ευρύ φάσμα προβλημάτων και συμπεριφορών που μπορεί να παρουσιάζουν οι σύζυγοι/σύντροφοι των αλκοολικών, αλλά και οι άλλοι συγγενείς (οι γονείς, τα παιδιά τους, κ.λ.π.)26,27. Πρόκειται για συλλογισμό που διαμορφώθηκε στα πλαίσια της φιλοσοφίας των Ανωνύμων Αλκοολικών και είχε μεγάλη απήχηση στις ομάδες αυτο-βοήθειας συγγενών αλκοολικών, όπως οι Al-Anon.
Με τον όρο συν-εξάρτηση περιγράφεται η κατάσταση συναισθηματικής και συγκινησιακής εξάρτησης της συζύγου του αλκοολικού, κατάσταση που ρυθμίζεται από την εξάρτηση από το αλκοόλ, τόσο όσο συμβαίνει και στον ίδιο τον αλκοολικό. Οι συμπεριφορές συν-εξάρτησης της συζύγου με την σειρά της επιδρούν στην κατάσταση (μέθης ή μη) του αλκοολικού. Τα χαρακτηριστικά της συν-εξάρτησης συμπεριλαμβάνουν μια υπερβολική συναισθηματική επένδυση και αφοσίωση στον άλλο, μια υπερβολική αίσθηση ευθύνης για τον άλλο, υπερβολική παροχή φροντίδας, προσδοκία επιβράβευσης από τους άλλους, έντονη συναισθηματική εμπλοκή που συνοδεύεται από ελεγκτική συμπεριφορά27.
Η έννοια της συν-εξάρτησης έχει χρησιμοποιηθεί κατά κόρον κατά την δεκαετία του '80, αλλά αργότερα δέχτηκε έντονες κριτικές διότι ενοχοποιεί τους συγγενείς του αλκοολικού και κυρίως τις συζύγους.
Το πιο πρόσφατο μοντέλο του "Stress and Coping"27 θεωρεί τις συζύγους/συντρόφους των αλκοολικών άτομα που ενεργά προσπαθούν να ανταποκρίνονται σε χρόνιες, αντίξοες καταστάσεις με ποικίλους τρόπους όπως:
Η ανοικτή και δυναμική αντιμετώπιση του προβλήματος εκ μέρους της συζύγου δείχνει να είναι η αποτελεσματικότερη στάση, όπως επίσης το να κατηγορεί την εξάρτηση και όχι τον εξαρτημένο.
Ο ρόλος της οικογένειας στην κινητοποίηση του εξαρτημένου
Η πίεση που ασκεί η οικογένεια ώστε το εξαρτημένο άτομο να αντιμετωπίσει το πρόβλημα του και να ζητήσει βοήθεια είναι σημαντικότατη και είναι μια από τις κύριες πηγές κινητοποίησής του. Στην Ελλάδα, ένα τρίτο περίπου των αιτημάτων βοήθειας στα προγράμματα απεξάρτησης προέρχεται από άμεσο συγγενή του εξαρτημένου28. Όμως, πολύ συχνά αυτό το δυναμικό δεν αξιοποιείται, διότι πολλά προγράμματα απεξάρτησης, παρόλο που μπορεί να προσφέρουν θεραπεία οικογένειας, ζητούν τη συμμετοχή του εξαρτημένου από την πρώτη επαφή.
Έχει μεγάλη σημασία λοιπόν να δοθεί προσοχή στο αίτημα των συγγενών του αλκοολικού και να αξιοποιηθεί το κίνητρό τους για αλλαγή. Δεδομένου ότι το μεγαλύτερο ποσοστό εξαρτημένων ατόμων δεν απευθύνεται στις υπηρεσίες απεξάρτησης, είναι φανερή η τεράστια σημασία των προγραμμάτων που απευθύνονται στους συγγενείς για: α) να ενισχύσουν την προσπάθεια κινητοποίησης και β) να αντιμετωπίσουν την δική τους ψυχολογική δυσφορία.
Η προσέγγιση "Πίεση για την Αλλαγή" (Pressure to Change)29 προσφέρει μερικές συνεδρίες ατομικές ή ομαδικές, με σκοπό ο ενδιαφερόμενος συγγενής (concerned person) να πιέζει πιο αποτελεσματικά το εξαρτημένο άτομο να απευθυνθεί σε ειδικό πρόγραμμα απεξάρτησης. Η αξιολόγηση της προσέγγισης αυτής έδειξε θετικά αποτελέσματα σε σύγκριση με ομάδες ελέγχου.
Το πρόγραμμα CRAFT (Community Reinforcement and Family Training)17 απευθύνεται επίσης στους συγγενείς των αλκοολικών που αρνούνται τη θεραπεία, και αποτελείται από 12 συνεδρίες διάρκειας μίας ώρας. Το ποσοστό επιτυχίας στους έξι μήνες μετά την παρέμβαση αξιολογήθηκε στο 74%.
Το πρόγραμμα ARISE (A Relational Intervention Sequence for Engagement) αποτελείται από τρεις φάσεις αυξανόμενης παρέμβασης μέσα σε τρεις εβδομάδες από την πρώτη τηλεφωνική επαφή. Το ποσοστό επιτυχίας για τους εξαρτημένους από το αλκοόλ μετά την τρίτη φάση ήταν 76,9%, ενώ τα περισσότερα περιστατικά δέχτηκαν να απευθυνθούν σε ειδικό πρόγραμμα απεξάρτησης μετά την πρώτη φάση, δηλαδή μέσα σε δύο εβδομάδες από την πρώτη επαφή του συγγενή30.
Συμβουλευτική oικογένειας
Η συμβουλευτική οικογένειας περιλαμβάνει τις εξής δραστηριότητες31:
Οικογενειακή ψυχοθεραπεία και θεραπεία ζεύγους
Η οικογενειακή ψυχοθεραπεία στον χώρο των εξαρτήσεων από ψυχοτρόπες ουσίες γενικότερα έχει αναπτυχθεί στην διάρκεια των τελευταίων 40 χρόνων33-35, επομένως έχει στην διάθεσή της ένα μεγάλο πλούτο εμπειριών, προσεγγίσεων, καθώς και μελέτες που αξιολογούν την αποτελεσματικότητά της.
Η οικογενειακή ψυχοθεραπεία είναι μια ψυχοθεραπευτική προσέγγιση στην οποία ένας η περισσότεροι θεραπευτές συνεργάζονται με ποικίλους συνδυασμούς μελών μιας οικογένειας, αξιοποιούν και εισάγουν πληροφορίες έτσι ώστε να αλλάζουν οι δυναμικές των σχέσεων και οι αλληλεπιδράσεις στο οικογενειακό πλαίσιο στο οποίο παρουσιάζεται το πρόβλημα (ή το σύμπτωμα), με αποτέλεσμα να αλλάζει και ο τρόπος επικοινωνίας της οικογένειας και αυτό να συνδέεται με την μείωση ή και την επίλυση του προβλήματος ή και της ψυχολογικής δυσφορίας.
Τα περισσότερα άτομα που απευθύνονται στις υπηρεσίες απεξάρτησης από το αλκοόλ είναι ενήλικες, επομένως συχνά υπάρχει σύντροφος ή σύζυγος άμεσα εμπλεκόμενος με το πρόβλημα. Στην Ελλάδα τα περισσότερα περιστατικά που απευθύνονται στις υπηρεσίες απεξάρτησης είναι 36-50 ετών28. Το ζεύγος θεωρείται υπο-σύστημα της οικογένειας και μπορεί η θεραπευτική παρέμβαση να απευθύνεται σε αυτό, με στόχο6:
α) να ξαναβρεθεί ανάμεσα στο ζευγάρι μια ισορροπία στα επίπεδα εγγύτητας, όπως οι ίδιοι την επιθυμούν, η οποία έχει διαταραχθεί από την παρουσία του αλκοόλ,
β) την αντιμετώπιση και τον χειρισμό των συγκρούσεων που υπάρχουν,
γ) την πρόληψη και αποφυγή βίαιων συμπεριφορών,
δ) να βρεθεί μια νέα ισορροπία στην ανάληψη οικογενειακών ευθυνών και κυρίως στον γονεϊκό ρόλο,
ε) τον σχεδιασμό εναλλακτικών δραστηριοτήτων που βοηθούν την αποφυγή του αλκοόλ και υποστηρίζουν την αποχή, τόσο σε οικογενειακό όσο και σε κοινωνικό επίπεδο,
στ) την εξάσκηση σε νέους, λειτουργικούς τρόπους επικοινωνίας,
ζ) την ενίσχυση της αυτοεκτίμησης και των δύο μελών,
η) η ενίσχυση των θετικών πλευρών της σχέσης.
Είναι σημαντικό η οικογενειακή ψυχοθεραπεία ή η θεραπεία ζεύγους να αποτελεί μέρος μιας συνολικότερης θεραπευτικής δράσης και να μην συνιστά μια απομονωμένη προσέγγιση. Π.χ. μπορεί να ακολουθήσει ή να προσφέρεται παράλληλα με μια ατομικού τύπου υποστηρικτική παρέμβαση η/και με την χορήγηση ανταγωνιστικών φαρμάκων. Μπορεί επίσης, να οδηγήσει στην αποδοχή μιας νοσηλείας, να αρχίσει παράλληλα με αυτήν ή αμέσως μετά το εξιτήριο και να συνδέεται με παρακολούθηση ομάδων αυτοβοήθειας, όπως οι Ανώνυμοι Αλκοολικοί.
Συμπερασματικά, η θεραπεία ζεύγους που απευθύνεται σε αλκοολικούς και τους συντρόφους/συζύγους τους έχει τρεις βασικούς στόχους: α) να μειωθεί η κατάχρηση αλκοόλ, β) να μειωθεί το στρες συνδεδεμένο με την ύπαρξη της εξάρτησης και γ) να βελτιωθεί η συζυγική σχέση17,36.
Οι προσεγγίσεις που περισσότερο χρησιμοποιούνται στην οικογενειακή θεραπεία και την θεραπεία ζεύγους είναι η συστημική θεραπεία ζεύγους, η δομική-στρατηγική, η συμπεριφοριστική, η διαγεννεακή και η προσέγγιση της ψυχοεκπαίδευσης36-38.
Θεραπεία με ομάδες οικογενειών (Multi Family Therapy)
Σε πολλά προγράμματα εσωτερικής ή και εξωτερικής διαμονής, εφαρμόζεται η θεραπεία με ομάδες οικογενειών38. Η συμμετοχή είναι συνήθως ανοικτή στους συζύγους, τα παιδιά ή και σε άλλα σημαντικά πρόσωπα του περιβάλλοντος του αλκοολικού. Οι ομάδες αυτές είναι συνήθως ενσωματωμένες στην τοπική κοινότητα και συνδεδεμένες με τα κινήματα αυτοβοήθειας για την αντιμετώπιση της εξάρτησης από το αλκοόλ39.
Οι ομάδες Al-Anon απευθύνονται σε συζύγους και στενούς συγγενείς αλκοολικών και οι ομάδες Al-Ateen στα νέα παιδιά τους1. Ο σκοπός των ομάδων είναι να βοηθήσουν τους συγγενείς, ώστε να υποστηρίξουν τον αλκοολικό στην προσπάθεια απεξάρτησής του, ή και να αντιμετωπίσουν τις προσωπικές δυσκολίες που προκύπτουν από τη συμβίωσή τους με τον αλκοολικό.
Τα Clubs των Αλκοολικών σε Αποκατάσταση (ΚΑΑ) είναι ομάδες οικογενειών (κοινότητες) με μέλος αλκοολικό. Τα ΚΑΑ βασίζονται στην αποδοχή ότι τα προβλήματα που σχετίζονται με το αλκοόλ συνδέονται με τον τρόπο ζωής της οικογένειας, της κοινότητας καθώς και της ευρύτερης κοινωνίας, σε συνδυασμό με άλλους ατομικούς και ψυχολογικούς παράγοντες. Πρόκειται για μία κοινωνική, οικολογική και ολιστική προσέγγιση στον αλκοολισμό που θεωρεί ότι για να επιτευχθεί η αποκατάσταση θα πρέπει να συμμετέχει στην θεραπεία όλο το σύστημα στο οποίο ανήκει ο αλκοολικός39.
Συμπεράσματα
Πολλές και έγκυρες μελέτες αξιολόγησαν την αποτελεσματικότητα των προγραμμάτων που άμεσα εμπλέκουν την οικογένεια του αλκοολικού, φτάνοντας στο συμπέρασμα ότι αυτές οι θεραπευτικές προσεγγίσεις είναι αποτελεσματικές σχετικά με την παραμονή στη θεραπεία και την επίτευξη και συντήρηση της αποχής40,41.
Έχει σημασία για τον θεραπευτή να έχει υπόψη του, ότι παράγοντες βιολογικοί, ψυχολογικοί, οικογενειακοί και κοινωνικοί συνυπάρχουν και αλληλεπιδρούν όταν παρουσιάζεται εξάρτηση από το αλκοόλ, αλλά κανένας από όλους αυτούς τους παράγοντες, από μόνος του, δεν αποτελεί την αιτία του αλκοολισμού. Η θεραπευτική παρέμβαση πρέπει να υπολογίζει την πολυπλοκότητα του φαινομένου και να παρέχει μία πολυδιάστατη φροντίδα σε ατομικό αλλά και σε οικογενειακό επίπεδο.
Η εμπλοκή των άμεσων συγγενών του αλκοολικού αυξάνει την προσέλευση και την παραμονή του στην θεραπεία, προσφέροντας ταυτοχρόνως μία απάντηση στις ανάγκες ψυχολογικής στήριξης των μελών της οικογένειας που βρίσκονται σε επαναλαμβανόμενη κατάσταση έντονου άγχους και ζουν συχνά σε συνθήκες μειωμένης ποιότητας ζωής. Οι οικογενειακού τύπου θεραπευτικές παρεμβάσεων μπορούν επίσης να δρουν προληπτικά στην αντιμετώπιση της ψυχολογικής δυσφορίας των νεότερων μελών, όπως τα ανήλικα παιδιά του αλκοολικού.
Περαιτέρω έρευνα είναι απαραίτητη στον τομέα της αξιολόγησης των παρεμβάσεων αυτών, καθώς και περαιτέρω εκπαίδευση των επαγγελματιών ψυχικής υγείας με στόχο την εφαρμογή και την ενίσχυσης των προγραμμάτων που εμπλέκουν την οικογένεια του εξαρτημένου στις υπηρεσίες απεξάρτησης.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
