|
|||
|
|||
Αλκοόλ και τέχνη - Θεραπευτικές παρεμβάσεις και καλλιτεχνικές διαφυγές
KΡΑΣΑΝΑΚΗΣ ΣΤ.
Ψυχίατρος-Δραματοθεραπευτής, Επιστημονικός Υπεύθυνος του Προγράμματος Απεξάρτησης "ΘΗΣΕΑΣ" , Πρόεδρος Ινστιτούτου Δραματοθεραπείας "ΑΙΩΝ"
Περίληψη
Εδώ θα παρουσιασθούν δυο θεραπευτικές παρεμβάσεις στο χώρο της απεξάρτησης που αποτελούν τεχνικές της δραματοθεραπείας.
Η δραματοθεραπεία είναι μια θεραπευτική διαδικασία που αναδεικνύει την τέχνη ως θεραπευτική διαμεσολάβηση. Ειδικότερα αξιοποιεί την δραματική μεταφορά και το παράδοξο του θεάτρου. Φαίνεται ότι στο χώρο της απεξάρτησης από το αλκοόλ παίζει σημαντικό ρόλο η διερεύνηση της διαδρομής του ατόμου και οι σχέσεις του όχι μόνο με την οικογένεια αλλά και το ευρύτερο κοινωνικό σύστημα.
Παράλληλα υπεισέρχονται σωματικοί παράγοντες ιδιαίτερα έντονοι που δεν είναι δυνατόν να εξαιρεθούν της θεραπευτικής διαδικασίας.
Η πρώτη τεχνική είναι το "body image". Το σώμα του αλκοολικού έχει την δική του γλώσσα ενώ συχνά έχει κακοποιηθεί και παραμεληθεί. Μέσα από μια παιγνιώδη διαδικασία που γίνεται σε ζευγάρια και που ο ένας αποτυπώνει το περίγραμμα του σώματος του άλλου σε χαρτί μήκους όσο και το σώμα, εκφράζεται όχι μόνο η σχέση καθενός με το σώμα του, η φροντίδα και το ενδιαφέρον του για αυτό, αλλά και η βαθύτερη εικόνα που έχει κάποιος για την ύπαρξη του στο χώρο αλλά και πως αισθάνεται με ένα μεταφορικό τρόπο για το σώμα που μεταφέρει ή τον μεταφέρει. Τι ενδοβάλει, τι ενσωματώνει και τι προβάλει σε αυτό.
Ακολούθως θα αναφερθώ στην "Γραμμή της ζωής" μια διαδικασία όπου ο θεραπευόμενος διατρέχει την ζωή του σαν μια διαδρομή με ανοδικές και καθοδικές φάσεις, τοποθετώντας τους σημαντικότερους σταθμούς αναφορικά με πράξεις, πρόσωπα ή καταστάσεις.
Δίνεται με αυτόν τον τρόπο η δυνατότητα να αντικρίσει ο θεραπευόμενος την ζωή του ως ένα ταξίδι με δυο φάσεις, την πριν και μετά την χρήση.
Εάν δε η διαδικασία αυτή συμβεί σε θεραπευτικό group, αναπτύσσεται η δυναμική της ομάδας με την εμπλοκή των μελών στην προσωπική ιστορία του μέλους της, ενώ παράλληλα να αναπλαισιώνουν και αναστοχάζονται τις σχέσεις τους με τους σημαντικούς άλλους.
Οι ανωτέρω τεχνικές πέρα από την θεραπευτική τους εμβέλεια αποτελούν και καλλιτεχνικές διαφυγές, η θεραπευτική πράξη λειτουργεί παράλληλα και ως πολιτιστικό γεγονός. Eγκέφαλος 2009, 46(2):100-104.
Λέξεις κλειδιά: Δραματοθεραπεία, αλκοόλ, θεραπεία μέσω τέχνης.
Το αλκοόλ ήταν ανάμεσα στις πρώτες ψυχοδραστικές ουσίες που χρησιμοποιήθηκαν από τους ανθρώπους. Η ανακάλυψή του έγινε τυχαία.
Η ίδια η λέξη αλκοόλ έχει αραβική ρίζα προέρχεται από το Alkuhl (Roneche, 1966). Αποτελούσε από ότι φαίνεται ένα αρκετά εύκολο και ευχάριστο κατασταλτικό του κεντρικού νευρικού συστήματος.
Έκτοτε η δράση του είναι αμφίλογη, επηρεάζει την υπερκινητικότητα όσο και την χαλάρωση, τη βούληση όσο και την απάθεια. Αυτές οι δυο δυνάμεις που μοιάζουν αλληλοαποκλειόμενες συχνά υποθάλπονται από το ίδιο μέσο, όπως γνωρίζει όποιος έχει παρακολουθήσει κάποτε μια συντροφιά από χρήστες αλκοόλ. Η αρχέγονη δύναμη του τιθασεύτηκε στο μάκρος αιώνιων απόλαυσης. Χάρη στους μύθους μαθαίνουμε κάποια καθησυχαστικά πράγματα καθώς ο Διόνυσος εμφανίζεται σαν αμφίτρυων με θίασο σατύρων, σειληνών μαινάδων και θηρίων. Ο ίδιος ο Διόνυσος εμφανίζεται και ως Βάκχος στη Δυτική παράδοση.
Η θριαμβική πομπή του Θεού ακολούθησε αντίδρομη κατεύθυνση από τον Μέγα Αλέξανδρο από την Ινδία και την Μέση Ανατολή, έφτασε στην Ευρώπη και οι κατακτήσεις της εξασφάλισαν την διάρκεια. Θα μπορούσαμε να συνεχίσουμε σ' αυτήν την κατεύθυνση θέλοντας να αναδείξουμε τα πολιτισμικά ανθρωπολογικά και δημιουργικά - καλλιτεχνικά χαρακτηριστικά των χρήστων του αλκοόλ. Από το Διόνυσο στον Ντοστογιέφσκι, από τους Λωτοφάγους στον Μπωντλέρ, από τον Τόμας Ντε Κουίνσυ στον Νοβάλις, και από τον Έρνεστ Γιούνγκερ στον Τσάρλς Μπουκόφσκι.
Θα περιοριστώ όμως στις θεραπευτικές παρεμβάσεις στο χώρο της απεξάρτησης που αποτελούν τεχνικές της Δραματοθεραπείας.
Η Δραματοθεραπεία είναι μια θεραπευτική διαδικασία που αναδεικνύει την ιαματική διαμεσολάβηση της τέχνης, και ειδικότερα αξιοποιεί την δραματική μεταφορά και το παράδοξο του θεάτρου. Είναι απολύτως κατανοητό, σε όλους εμάς που ασχολούμαστε με την απεξάρτηση, ο σημαντικός ρόλος που έχουν οι έννοιες διαμεσολάβηση, μεταφορά και παράδοξο σ' αυτό το χώρο. Εργάζομαι για περισσότερο από 20 έτη σ' αυτόν ακριβώς το χώρο και η εφαρμογή της δραματοθεραπείας έχει προσφέρει πλούσια θεραπευτικά αποτελέσματα, καθώς και υλικό για την κατανόηση της υπόθεσης του παράδοξου εάν θέλετε της εξάρτησης. Γιατί η εξάρτηση φαντάζει παράδοξη με πολλές πραγματικές αλλά και συμβολικές παραμέτρους που μόνον με ανάλογα θεραπευτικά εργαλεία μπορούν να εξερευνηθούν. Συχνά ο λόγος είναι φτωχός ή παλινδρομημένος και απαιτούνται άλλοι τρόποι προσέγγισης.
Η πρώτη λοιπόν τεχνική είναι το body image, η εικόνα που ο κάθε χρήστης έχει για τον εαυτό του. Αναγνωρίζουμε ότι ο κάθε χρήστης έχει δεχτεί την επίδραση του κοινωνικού-πολιτισμικού περιβάλλοντος του και αυτό δηλώνεται τόσο από το σώμα του όσο και από την σκέψη του.
Εκφράζεται με μια προσωπική-σωματική γλώσσα την οποία πρέπει να αναγνωρίσουμε και να αποκωδικοποιήσουμε για να εισέλθουμε στην προσωπική του ιστορία, στην προσωπική του μυθολογία, για να επικοινωνήσουμε μαζί του, για να αρχίσει η θεραπευτική διαδικασία.
Συνήθως το σώμα του χρήστη είναι παραμελημένο, κακοποιημένο, αφρόντιστο. Μέσα από την διαδικασία του body image θα του δοθεί η ευκαιρία να στρέψει τους προβολείς προς αυτό, να το αναγνωρίσει, να το αποδεχτεί, να το διαβάσει για πρώτη ίσως φορά. Η διαδικασία έχει τρεις φάσεις:
Στην πρώτη φάση οι θεραπευόμενοι χωρίζονται σε ζευγάρια και κάθε ένας αποκόβει από ένα ρολό-χαρτί ένα μήκος ανάλογο με το μήκος του σώματός του. Έπειτα ξαπλώνουν πάνω σε αυτό με όποιο τρόπο εκείνοι θέλουν και το άλλο μέλος του ζεύγους σχηματίζει το περίγραμμα του σώματός τους. Έπειτα επαναλαμβάνεται η ίδια διαδικασία αντιστρόφως. Στη συνέχεια, ο κάθε ένας χωριστά παίρνει συγκεκριμένο χρόνο να ασχοληθεί με το δικό του body image, να προσθέσουν ή να συμπληρώσουν κάτι, να το ζωγραφίσουν ή να ολοκληρώσουν κάτι ημιτελές. Με αυτόν τον τρόπο συσχετίζονται με το εικαστικό αποτύπωμα του σώματός τους, το οικειοποιούνται, το προσωποποιούν, γίνονται πιο δημιουργικοί. Τέλος, δίνουν ένα τίτλο στο δημιούργημά τους και γράφουν μια ιστορία συχνά με συγκεκριμένη δομή, που απαντά στα ερωτήματα.
Στη δεύτερη φάση το body image έρχεται στην ομάδα, το παρουσιάζει και μιλά γι' αυτό ο δημιουργός του και η ομάδα κάνει σχόλια ή παρατηρήσεις. Αυτές οι δύο φάσεις είναι τεχνικές που ανήκουν στη δραματοθεραπεία αλλά και στην εικαστική θεραπεία.
Στη τρίτη φάση που ανήκει αποκλειστικά στην δραματοθεραπεία, τα μέλη της ομάδας κατασκευάζουν μια ιστορία παίρνοντας τους ήρωες - ρόλους από τα body image και στη συνέχεια την σκηνοθετούν και την αναπαριστούν. Τέλος, μετά την παρουσίαση αφήνουν τους ρόλους τους (deroling). Επανέρχονται τα μέλη στον κύκλο της ομάδας όπου έχουμε το feedback από την συνολική διαδικασία, τις δυσκολίες που αντιμετώπισαν, τις σχέσεις που ανέπτυξαν, τους φόβους που ήρθαν στην επιφάνεια, καθώς και τις φαντασιώσεις ή τις προβολές που έκαναν. Επιπροσθέτως, πόσο λειτουργικοί ήταν οι ρόλοι τους και αν έχουν σχέση με δράση ή παθητικότητα.
Μερικά παραδείγματα από εικόνες των "body image" αλλά και τις ιστορίες των ηρώων θα βοηθήσουν στην καλύτερη κατανόηση των όσων προανέφερα.
Παράδειγμα 1ο
Σιδεράς
Αυτή τη δουλειά κάνω
Έμενα στη Ραφήνα με την οικογένειά μου.
Μου αρέσει το ψάρεμα αλλά δεν πάω καθόλου τώρα λόγω που ήρθαμε εδώ.
Έχω δώσει υποσχέσεις στην οικογένειά μου και στον εαυτό μου να αλλάξω τον τρόπο ζωής μου.
Παράδειγμα 2ο
Καλόγερος
Ζει μόνος.
Ταξιδεύει διαρκώς χωρίς προορισμό και σκοπό.
Μένει σε ξενοδοχεία διαρκώς και κάνει παντού φίλους.
Ο ατυχής γάμος και η απογοήτευση τον οδηγούν στο πουθενά.
Δεν σκέπτεται τίποτα.
Δεν πιστεύει ότι οι σκέψεις θα τον οδηγήσουν κάπου και είναι δύσπιστος με όλα καχύποπτος και δεν συγχωρεί.
Του αρέσει το βουνό και οι ερημικές παραλίες.
Αδιαφορεί για το χρήμα και την πολυτέλεια.
Σκοπός του πάντα το τίποτα.
Παράδειγμα 3ο
Μόνος με κλειστά μάτια αναπολεί με νοσταλγία τις ευχάριστες στιγμές του παρελθόντος μαζί με την οικογένειά του.
Τα διάφορα hobby που τον ευχαριστούν και θα ήθελε να ξανακάνει.
Και τις διάφορες μικροαπολαύσεις και ανέσεις που είχε και δεν έχει σήμερα.
Ατενίζει το μέλλον με πολύ προβληματισμό.
Αν θα μπορέσει ν' αντέξει και να ξεπεράσει τα προβλήματά του και να επανέλθει ενεργά ως σωστό δραστήριο και ευχάριστο άτομο στην κοινωνία.
Ή
θα υποκύψει στα προβλήματά του οπότε όλα πάνε προς το χειρότερο.
Οι λύσεις υπάρχουν προς το παρόν Φαίνονται απόμακρες αλλά θα πλησιασθούν στο τέλος
Ή
θα απομακρυνθούν ακόμη περισσότερο.
Παράδειγμα 4ο
Είναι ώρα να πάω σπίτι.
Καιρός να αλλάξω αλλά δεν βαριέσαι ότι και να κάνω ή αντιμετωπίσω θα είναι η ίδια με χτες.
Θα ήταν ωραία να έμπαινα στο όμορφο και καθαρό μέρος που ζω με καθαρό μυαλό.
Τι να πω στη γυναίκα και στα παιδιά που με περιμένουν;
Αλλά δεν βαριέσαι γιατί να αλλάξω;
Αφού αύριο το ίδιο θα γίνει
Η κίνηση του γιου μου και οι βρισιές που άκουσα σήμερα με ξύπνησαν.
Καιρός να αλλάξω ζωή γι' αυτό χρειάζομαι βοήθεια.
Θυμάμαι να ξεκινάω από το πρωί που ξύπναγα να αρχίζω να πίνω διάφορα ποτά.
Δεν με ενδιέφερε τίποτα αλλά εκτός από το πιώμα.
Οι φίλοι μου με εκμεταλλευόντουσαν.
Στο σπίτι μια γκρίνια και μια μουρμούρα.
Δεν αντέχω άλλο πρέπει κάποιος να με βοηθήσει.
Παράδειγμα 5ο
Αυτός ο τύπος μένει σε μια παραλία.
Σε ένα πολύ όμορφο σπίτι.
Είναι ευτυχισμένος με τον εαυτό του και τους άλλους.
Και το καλύτερο είναι ότι έχει παρέα την κόρη του.
Έχει ζήσει μια ζωή πότε είναι πολύ καλή και πότε πότε πολύ καταθλιπτική.
Όμως ετοιμάζεται για μια έξοδο κάπου πιο μακριά από εκεί που μένει.
Με την κόρη του.
Σε μια πολύ ήσυχη βραδιά μετά από το γραφείο ενώ απόλαυσε το σπίτι του
θα βρεθεί σε ένα ταβερνάκι πολύ όμορφο με την πιο αγαπημένη του παρέα και θα είναι ευτυχισμένος.
Γατί αυτή τη στιγμή στην ζωή του μπορεί να είναι κουραστική αλλά είναι πολύ όμορφη και έτσι θέλει να συνεχίσει!!!
Παράδειγμα 6ο
Οικεί με άλλους τρεις.
Ξυπνά κάθε πρωί.
Ανάβει τσιγάρο ρουφώντας το βαθειά.
Μια γουλιά καφέ αφημένο από την προηγούμενη μέρα
Φαντάζει βάλσαμο.
Αναλογίζεται στην κατάσταση
στην οποία βρίσκεται...
Το κεφάλι βαρύ από το αλκοόλ της προηγούμενης νύχτας
αρνείται πεισματικά να τον βοηθήσει να σκεφτεί...
Να σκεφτεί, τι;
Τα ίδια
Πάλι ακούστηκαν φωνές από δίπλα.
"Γκρινιάζουν"..ψιθύρισε
Πήρε το τηλέφωνο στο χέρι
Σχημάτισε έναν αριθμό
Και αφού καλημέρισε, είπε.
"Δεν θα έρθω σήμερα. Κάλυψέ με. Δεν νιώθω καλά".
Σηκώθηκε αργά από το κρεβάτι που καθόταν
Και προβληματισμένος σκέφτηκε
"Δεν πάει άλλο κάπου θα υπάρχει έξοδος"
και βγήκε...
Παράδειγμα 7ο
Μένω στον Πειραιά
και ζω μόνη.
Περνάω δύσκολες στιγμές
Είμαι σε ένα μέρος
Που είναι όλη η σπείρα εκεί.
Τώρα όμως αρχίζω να καταλαβαίνω
Τι ήταν αυτό που με έκανε να κάνω αυτά και γιατί.
Τώρα όμως βλέπω το πρωί
Ξυπνάω
Τώρα όμως νιώθω καλά, πολύ καλά.
Τι ήταν αυτό που με έκανε και έφτασα εκεί.
Τώρα ξυπνάω το πρωί και δεν σκέφτομαι τίποτα.
Είμαι με την ομάδα και κάτι είναι αυτό για εμένα.
Αρχίζει μια γαλήνη.
Όσον αφορά τώρα την "γραμμή της ζωής" με τους σταθμούς - πράξεις - πρόσωπα, πρόκειται για μια απεικόνιση της ζωής του εξαρτημένου με τις προς τα πάνω και προς τα κάτω διαδρομές του με την μορφή ενός δρομολογίου με τους σημαντικότερους σταθμούς, στους οποίους τοποθετείται το όνομα του προσώπου που αντιπροσωπεύει εκείνη την φάση, την πράξη ή την συνάντηση. Κατά την διάρκεια της θεραπείας του, ο χρήστης πηγαίνει προς τα πίσω και ανακαλεί βήμα-βήμα τις πράξεις, τα γεγονότα τις μισοτελειωμένες υποθέσεις και σχέσεις του με τους σημαντικούς άλλους στην προσπάθειά του να κατανοήσει και να αντικρίσει τα τραύματά του, την μοναχικότητά του και τις δύσκολες σχέσεις του.
Αφού κάθε άτομο σχεδιάσει την γραμμή της ζωής του και την μοιραστεί με την ομάδα αφηγηματικά του ζητάμε να την οργανώσει στο χώρο, ζητώντας από τα άτομα της ομάδας να αναπαραστήσουν τα πρόσωπα - σημαντικούς άλλους της δικής του ζωής. Συνεργάζεται μαζί τους για να ενσωματώσουν όσο το δυνατόν καλύτερα τον ρόλο που τους δίδεται, δίνοντάς τους τις κατάλληλες πληροφορίες. Στη συνέχεια το άτομο αρχίζει να περνά μπροστά από κάθε πρόσωπο, με την κατάλληλη ψυχική διάθεση και σωματική στάση, λέγοντάς τους μία ή δύο φράσεις και εκείνοι απαντούν ανάλογα. Δίδεται με αυτόν τον τρόπο μια δεύτερη ευκαιρία στον θεραπευόμενο να κλείσει ανοιχτές υποθέσεις, να πει φράσεις που δεν τόλμησε και να αναπλαισιώσει τις σχέσεις του. Δίδεται επίσης, η δυνατότητα να συνομιλήσει όχι μόνον με πρόσωπα αλλά και με καταστάσεις ακόμη και με το αλκοόλ. Όταν η διαδικασία αυτή τελειώσει το άτομο εποπτεύει, αντικρίζει την συνολική του διαδρομή μέχρι τώρα λέγοντας μια φράση, και έπειτα κοιτά μπροστά λέγοντας μια δεύτερη φράση. Έπειτα περνά μπροστά από τον καθένα και με μια κίνηση τους βγάζει από τον ρόλο, κάνοντας deroling.
Η όλη διαδικασία ολοκληρώνεται με το μοίρασμα των συναισθημάτων και τις διαπιστώσεις όχι μόνον του κεντρικού προσώπου αλλά και των υπολοίπων συμμετεχόντων κάνοντάς τις παράλληλες συνδέσεις με τις δικές τους ζωές. Οι θεραπευόμενοι μέσω αυτής της τεχνικής έχουν την ευκαιρία
Θα μπορούσαμε δε να αξιοποιήσουμε ως οδηγό τις εννιά παρακάτω κύριες διαδικασίες κατά Jones (Jones, 1996).
Με τις δύο ανωτέρω τεχνικές που περιέγραψα επιχειρούμε με αποτελεσματικότητα, απ' ότι φαίνεται:
Οι ανωτέρω τεχνικές πέρα από την θεραπευτική τους εμβέλεια αποτελούν και καλλιτεχνικές διαφυγές, η θεραπευτική πράξη λειτουργεί παράλληλα και ως πολιτιστικό γεγονός.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Bergeret, J. (1982). Toxicomanie et Personnalite.
Gersie, A. (1997). Reflections on Therapeutic Storymaking: The Use of Stories in Groups. London: Jessica Kingsley.
Grainger, R. (1990). Drama and Healing: The Roots of Dramatherapy. London: Jessica Kingsley.
Jenkyns, M. (1996). The Play's the Thing. London: Routledge.
Jennings, S. (1990). Dramatherapy with Families, Groups and Individuals: Waiting in the Wings. London: Jessica Kingsley.
Jones, P. (1996) Drama as Therapy: Theatre as Living. London: Routledge.
Landy, R. J. (1992). "One-on-one. The role of the dramatherapist working with individuals", in S. Jennings (ed.), Dramatherapy Theory and Practice 2. London: Routledge.
Landy, R. J. (1993). Persona and Performance. London: Jessica Kingsley.
Landy, R. J. (1996). Essays in Drama Therapy. London: Jessica Kingsley.
Landy, R. J. (2008). The Couch and the Stage. U.S.A: Jason Aronson.
Langley, D. (2006). An introduction to Dramatherapy. SAGE Publications LTd.
Stamp, S. (1998). Holding on: dramatherapy with offenders", in J. Thompson (ed.), Prison Theatre: Perspectives and Practices. London: Jessica Kingsley.
Thompson, J (ed.) (1998). Prison Theatre: Perspectives and Practices. London: Jessica Kingsley.
Washton, A. (1995). Psychotherapy and Substance Abuse. The Guilford Press.
Williams Saunders, J. (1997). "Living on the edge: reflections on the addictive and intoxicating nature of working in a women's prison". Paper presented at the International Association of Forensic Psychotherapy (IAFP) conference London, May.
Wilshire, B. (1982). Role Playing and Identity. Bloomington, IN: Indiana University Press.
