Η συμφιλίωση επαγγελματικής και οικογενειακής ζωής. Προβλήματα της καθημερινότητας των οικογενειών και καλές πρακτικές
Β. ΑΡΤΙΝΟΠΟΥΛΟΥ
Αναπλ. Καθηγήτρια Εγκληματολογίας Παντείου, Αντιπρύτανης Παντείου

Περίληψη
Η συμμετοχή των γυναικών στην αγορά εργασίας είναι ολοένα και περισσότερο αυξανόμενη. Αν και έχουν γίνει αρκετά βήματα για την ισότητα στην εργασία, υπάρχουν ακόμα ανισότητες στον κάθετο και οριζόντιο διαχωρισμό των επαγγελμάτων. Ο συνδυασμός επαγγελματικής και οικογενειακής ζωής θα έπρεπε να είναι ένα σοβαρό ζήτημα και για τις γυναίκες και για τους άνδρες. Οι δυσκολίες που αντιμετωπίζουν οι μητέρες να βρουν και να διατηρήσουν μια αμειβόμενη εργασία, οι στερεοτυπικές αντιλήψεις για τους παραδοσιακούς ρόλους των δύο φύλων και οι ίδιες οι απαιτήσεις της καθημερινότητας, όπου πολλές εργαζόμενες γυναίκες επιφορτίζονται με την φροντίδα των εξαρτημένων μελών της οικογένειας (παιδιά και ηλικιωμένοι) επηρεάζουν σημαντικά την ψυχική υγεία τους και την κοινωνική τους λειτουργικότητα. Στην εισήγηση παρουσιάζονται οι καλές πρακτικές για τη βελτίωση και τη διαχείριση του (ελεύθερου) χρόνου των γυναικών, για τη συμφιλίωση μεταξύ επαγγελματικής και οικογενειακής ζωής, καθώς επίσης και το θεσμικό πλαίσιο σε ευρωπαϊκό και διεθνές επίπεδο. Εγκέφαλος 2010, 47(2):95-98.

Λέξεις κλειδιά: Ισότητα των φύλων, συμφιλίωση, κοινωνικοί ρόλοι.

Οι συντροφικές σχέσεις σήμερα

• Σύνθετες
• Απαιτητικές
• Με αυξημένες προσδοκίες
• Στο πλαίσιο μεταβατικών κοινωνιών
• Της κρίσης αξιών
• Στα όρια των παραδοσιακών προτύπων συμπεριφοράς

Σχέσεις-Η διάσταση του φύλου

• Οι γυναίκες σήμερα εργάζονται και συμμετέχουν ενεργά στην οικονομική, κοινωνική, πολιτιστική και πολιτική πραγματικότητα
• Συντηρούν την οικογένειά τους, φροντίζουν τα μέλη της και επενδύουν στην ολοκληρωμένη ανάπτυξή τους
• Προσπαθούν να συμφιλιώσουν την οικογενειακή με την επαγγελματική τους ζωή

• Οι άνδρες αναζητούν την ταυτότητα και το ρόλο τους πέρα από τα παραδοσιακά στερεότυπα της μοναδικής πηγής εισοδήματος στην οικογένεια
• Προσπαθούν να αφομοιώσουν τους νέους ρόλους της γυναίκας και να εξοικειωθούν με αυτούς, άλλοι με καχυποψία, και ακόμα λιγότεροι με καλή πρόθεση...
• Αρχίζουν να ασχολούνται με την ανατροφή των παιδιών (κάποιοι έστω...)

Οικονομική κρίση/ανεργία

Η οικονομική κρίση αφορά και επιδρά στο σύνολο της κοινωνίας (πληθυσμιακές και κοινωνικές κατηγορίες), τις δομές και τους θεσμούς της. Οι ψυχοκοινωνικές επιπτώσεις της ανεργίας και η υποκειμενική βίωση της ανεργίας απειλεί τα εξαρτημένα και τα αυτόνομα άτομα του περιβάλλοντος του ανέργου. Στις περιπτώσεις άνεργων γονιών, η απογοήτευση, η πικρία, η αίσθηση ανικανότητας συντήρησης του εαυτού και της οικογένειας δημιουργούν αμφιθυμικά συναισθήματα του ανέργου σε σχέση με την οικογένειά του, που μπορεί να εκφραστούν μέσα από συνεχή ευερεθιστότητα, συγκρούσεις, δυσλειτουργίες και τάσεις φυγής. Οι άνεργοι έχουν χαμηλότερη αυτοπεποίθηση, νιώθουν απορριπτέοι από την κοινωνία και με τη σειρά τους αναπτύσσουν αισθήματα εχθρότητας και αντικοινωνικότητας, βιώνουν χρόνια πικρία κι απογοήτευση και παρουσιάζουν συμπτώματα κατάθλιψης. Συγκριτικές έρευνες δείχνουν υψηλότερα ποσοστά κατάθλιψης και άγχους σε ανέργους, διαταραχές ύπνου, άλλες ψυχοσωματικές διαταραχές, χρήση ουσιών (αλκοόλ και άλλων εξαρτησιογόνων ουσιών) και ενίοτε η μακρόχρονη ανεργία αποτελεί παράγοντα «υψηλού κινδύνου» για το πέρασμα σε βίαιη και εγκληματική συμπεριφορά. Επηρεάζει την ψυχική υγεία των ίδιων των ανέργων, τις οικογένειές τους, το άμεσο κοινωνικό περιβάλλον τους. Τα παιδιά που μεγαλώνουν σε παρόμοια περιβάλλοντα θυματοποιούνται πρωτογενώς από τη φτώχεια και τις ανισότητες.

ΘΕΣΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ

• ΑΡΘΡΟ 141 ΣΥΝΘΗΚΗΣ Ε.Ε. (ΑΡΧΗ ΙΣΩΝ ΕΥΚΑΙΡΙΩΝ)
• ΨΗΦΙΣΜΑ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟΥ ΥΠΟΥΡΓΩΝ Ε.Ε. 2000 ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΟΡΡΟΠΗ ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΑΝΔΡΩΝ ΚΑΙ ΓΥΝΑΙΚΩΝ ΣΤΗΝ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗ ΚΑΙ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗ ΖΩΗ
• ΣΥΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟΥ ΤΗΣ Ε.Ε. ΓΙΑ ΤΟ ΘΕΜΑ - ΥΙΟΘΕΤΗΣΗ 9 ΠΟΙΟΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΣΟΤΙΚΩΝ ΔΕΙΚΤΩΝ

Παροχές για την οικογένεια ή το παιδί

Σε όλες τις χώρες των εταίρων προβλέπονται επιδόματα, που βοηθούν τις οικογένειες να καλύψουν τις ανάγκες τους. Δεδομένου ότι η πλειοψηφία των επιδομάτων αυτών καταβάλλεται για κάθε ανήλικο παιδί, σκοπός τους είναι η παροχή βοήθειας για την κάλυψη των καταναλωτικών αναγκών των ανηλίκων παιδιών.

Καλές πρακτικές

• Αναγνώριση καθολικού δικαιώματος σε οικογενειακά επιδόματα χωρίς εισοδηματικά κριτήρια αλλά καθορισμός του ύψους τους ανάλογα με το οικογενειακό εισόδημα (Δανία, Φινλανδία, Πορτογαλία και Σουηδία).
• Καθορισμός του ποσού των οικογενειακών επιδομάτων σε επίπεδο ικανό να καλύψει τις ανάγκες, για τις οποίες προορίζεται, και όχι σε απλώς συμβολικό ποσό (Δανία, Φινλανδία και Σουηδία).

Δομές στήριξης

Προκειμένου να επιτευχθεί ο συνδυασμός οικογενειακής και επαγγελματικής ζωής και η ισόρροπη κατανομή των οικογενειακών ευθυνών, είναι απαραίτητη όχι μόνο η ύπαρξη ορισμένων νομικών κανόνων προς τούτο, αλλά και η ύπαρξη δημόσιων δομών φροντίδας, που το Κράτος και οι περιφερειακές και τοπικές διοικήσεις οφείλουν να προσφέρουν στους πολίτες για την κάλυψη των αναγκών φροντίδας των εξαρτώμενων απ' αυτούς προσώπων. Η προσφορά τέτοιων δομών από τον ιδιωτικό τομέα, με ή χωρίς δημόσια χρηματοδότηση, αποκτά επίσης όλο και μεγαλύτερη σημασία.

Δομές στήριξης-Σκέψεις

1. Στις μέρες μας σε όλες τις χώρες των εταίρων γίνονται πολλές συζητήσεις σχετικά με τον τρόπο οργάνωσης, χρηματοδότησης και εφοδιασμού των δομών φύλαξης παιδιών. Συζητούνται νέες λύσεις, ενώ παράλληλα υπάρχει μια αυξανόμενη πίεση στο κράτος πρόνοιας. Σε γενικές γραμμές οι τάσεις δείχνουν ότι βαδίζουμε προς ένα μεγαλύτερο πλουραλισμό κοινωνικών συστημάτων, όπου το Κράτος, οι μη κυβερνητικές οργανώσεις, οι εργοδότες και οι οικογένειες θα αναλαμβάνουν όλο και περισσότερες κοινωνικές ευθύνες.
2. Ένα από τα πιο ενδιαφέροντα στοιχεία, που προέκυψε από την ανάλυση του θέματος της ευελιξίας και της ποικιλίας των υπηρεσιών φύλαξης παιδιών στις χώρες των εταίρων, είναι η διαφορά μεταξύ των βορείων και κεντρικών Ευρωπαϊκών χωρών και των Μεσογειακών χωρών. Ενώ στις πρώτες η τοπική διοίκηση αναλαμβάνει την κύρια ευθύνη προσφοράς και χρηματοδότησης αυτών των υπηρεσιών, στις νότιες Ευρωπαϊκές χώρες (με εξαίρεση την Ιταλία, όσον αφορά τις ηλικιακές ομάδες υποχρεωτικής σχολικής εκπαίδευσης) η δημόσια προσφορά δεν επαρκεί για την κάλυψη αυτών των αναγκών και αναζητούνται άλλα συμπληρωματικά μοντέλα για τη φύλαξη των παιδιών, που δεν ευνοούν πάντα το συνδυασμό οικογενειακής και επαγγελματικής ζωής.
3.  Παρότι δεν πρόκειται για καλή πρακτική, που ευνοεί άμεσα το συνδυασμό επαγγελματικής και οικογενειακής ζωής, είναι εξαιρετικά σημαντικό να εξασφαλιστεί το εκπαιδευτικό και κοινωνικό περιεχόμενο της φύλαξης των παιδιών, έτσι ώστε να παρέχεται ποιοτική φροντίδα σε όλα τα παιδιά. Παράλληλα, για να μην υποβαθμιστεί η ποιότητα της φύλαξης των παιδιών είναι απαραίτητο: οι ασχολούμενοι με τη φύλαξη των παιδιών να είναι επαγγελματίες, οι υπηρεσίες φύλαξης παιδιών να επιβλέπονται από δημόσιες αρχές και να προβλέπονται ορισμένες προϋποθέσεις ή ελάχιστες εγγυήσεις για τις δομές και τις υπηρεσίες φύλαξης παιδιών.
4. Η προσφορά υπηρεσιών φύλαξης από βρεφονηπιακούς σταθμούς, που οργανώνονται από συνδικαλιστικές οργανώσεις εργαζομένων, τοπικές αρχές και άλλους οργανισμούς, συμπληρώνει επίσης τη δημόσια προσφορά και πολλές φορές χρησιμοποιείται για την κάλυψη των αδυναμιών ή των ελλείψεων των δημόσιων δομών και υπηρεσιών. 

Δυνατότητα πρόσβασης στις δομές και τις υπηρεσίες φύλαξης παιδιών

Οι ακόλουθες προτάσεις παρουσιάζονται σε σχέση με τις δομές φύλαξης των παιδιών: 

• Να προωθηθεί η δημιουργία δημόσιων και/ή ιδιωτικών δομών, ώστε να αναπτυχθεί ένα ευρύ δίκτυο υπηρεσιών φύλαξης των παιδιών, που θα καλύπτει όλα τα παιδιά, που χρειάζονται τις υπηρεσίες αυτές, γιατί το κόστος των υπηρεσιών φύλαξης δεν πρέπει να επιβαρύνει κατά κύριο λόγο την οικογένεια.
• Όσον αφορά τη δυνατότητα πρόσβασης από γεωγραφική άποψη, να δημιουργηθούν υπηρεσίες φύλαξης των παιδιών σε αγροτικές περιοχές και μειονεκτούσες περιοχές. Για το σκοπό αυτό θα ήταν ιδιαίτερα χρήσιμο να προωθηθεί ο σχεδιασμός των αυτών σύμφωνα με τα χαρακτηριστικά της κάθε περιοχής.

Δομές για τους ηλικιωμένους, τους αρρώστους και τα άτομα με ειδικές ανάγκες

Σχετικά με το θέμα παρουσιάζονται οι ακόλουθες καλές πρακτικές:

• Διάδοση των πληροφοριών σχετικά με τη βοήθεια, που παρέχεται από τα Ευρωπαϊκά Διαρθρωτικά Ταμεία, για τη δημιουργία υπηρεσιών, σχεδιασμένων σύμφωνα με τις ανάγκες κάθε περιοχής και κάθε συγκεκριμένης ομάδας (Ελλάδα). 
• Συμμετοχή των μη κυβερνητικών οργανώσεων σε δίκτυα δομών για τη φροντίδα ηλικιωμένων, αρρώστων και ατόμων με εδικές ανάγκες (Αυστρία, Δανία, Ιταλία, Πορτογαλία και Σουηδία).  

Ηλικιωμένοι-καλές πρακτικές

• Δημιουργία κέντρων ημερήσιας φροντίδας, όπου τα εξαρτώμενα πρόσωπα μπορούν να περάσουν ορισμένες ώρες της ημέρας με κοινωνικές, πολιτιστικές και αθλητικές δραστηριότητες, παιχνίδια, κλπ. Τα κέντρα αυτά δεν είναι μόνο ψυχαγωγικά αλλά παρέχουν και υπηρεσίες βασικής φροντίδας (Αυστρία και Ισπανία). 
• Μέτρα για την πρόσβαση των ηλικιωμένων και των ατόμων με ειδικές ανάγκες στις δημόσιες και ιδιωτικές συγκοινωνίες (Αυστρία, Δανία, Ισπανία, Ελλάδα, Ιταλία και Σουηδία).  
• Επίδομα καθολικής κάλυψης για εξαρτώμενα πρόσωπα, που τους επιτρέπει να αποφασίζουν τα ίδια, αν θα προσλάβουν κάποιον για να τους φροντίζει (Αυστρία, Φινλανδία και Ιταλία). 
• Οικονομική βοήθεια για ειδικές βελτιώσεις στο σπίτι (Αυστρία, Δανία, Ισπανία, Φινλανδία και Σουηδία).
• Καθιέρωση μέτρων για την εξάλειψη αρχιτεκτονικών εμποδίων, που δυσκολεύουν την πρόσβαση των ατόμων με ειδικές ανάγκες και των ηλικιωμένων σε δημόσιους χώρους (Δανία, Ισπανία, Ιταλία και Σουηδία).
• Μέτρα που επιτρέπουν τη διαμονή των ηλικιωμένων ατόμων στα σπίτια τους, με την παροχή της απαραίτητης φροντίδας, στην οποία περιλαμβάνονται οι αγορές και η προετοιμασία φαγητού, το πλύσιμο των ρούχων, η συνοδεία σε ιατρικές επισκέψεις, το καθάρισμα του σπιτιού, υπηρεσίες έκτακτης τηλεφωνικής επικοινωνίας, νοσηλευτικές υπηρεσίες με κλήση, κλπ. (Αυστρία, Δανία, Ισπανία, Φινλανδία, Ελλάδα, Ιταλία και Σουηδία). 
• Δημιουργία υπηρεσιών που προωθούν την ενσωμάτωση των ηλικιωμένων σε ανάδοχες οικογένειες, αν δεν μπορούν να ζήσουν στο σπίτι τους γιατί δεν έχουν οικογένεια και/ή οι κοινωνικές δομές δεν επαρκούν (Ελλάδα και Πορτογαλία).

ΕΠΕΚΤΑΣΗ ΔΟΜΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΦΡΟΝΤΙΔΑΣ

• Κοινωνικές υπηρεσίες

ΕΠΕΚΤΑΣΗ, ΟΠΤΙΚΗ ΤΟΥ ΦΥΛΟΥ, ΜΑΚΡΟΧΡΟΝΙΑ ΦΡΟΝΤΙΔΑ ΠΑΙΔΙΚΗ ΦΡΟΝΤΙΔΑ

Παιδική φροντίδα-προτάσεις

• Υποστήριξη της ποσοτικής μεγέθυνσης και ποιοτικής αναβάθμισης της δημόσιας παροχής βρεφονηπιακών σταθμών, ιδίως σε περιοχές με υπερβάλλουσα ζήτηση.
• Επέκταση των θεσμών του ημερήσιου σχολείου, της δημιουργικής απασχόλησης κτλ. στη δημόσια εκπαίδευση, ώστε το ωράριο του σχολείου να ταιριάζει περισσότερο με αυτό μιας εργαζόμενης μητέρας.
• Πειραματική θεσμοθέτηση των «κουπονιών» (vouchers) με σκοπό τη διευκόλυνση εργαζόμενων μητέρων χαμηλού εισοδήματος, ώστε να μπορούν να αγοράσουν υπηρεσίες που παρέχονται από baby sitters και σε ιδιωτικούς παιδικών σταθμών.
• Ενθάρρυνση των επιχειρήσεων (ενδεχομένως με παροχή κινήτρων) για τη δημιουργία παιδοτόπων (creche) στους χώρους δουλειάς.
• Όπως αναφέρεται νωρίτερα, η επέκταση των κοινωνικών υπηρεσιών ωφελεί τις γυναίκες τόσο επειδή τις βοηθά να πετύχουν το στόχο της συμφιλίωσης εργασίας και οικογένειας, όσο και επειδή ανοίγει ευκαιρίες απασχόλησης σε άλλες γυναίκες στις νέες θέσεις εργασίας που δημιουργούνται.

κλείνοντας

• Θεσμικό πλαίσιο (ευρωπαϊκή στρατηγική για την ισότητα) υπάρχει
• Έχουμε διερευνήσει -άρα γνωρίζουμε καλές πρακτικές υλοποιούνται και αξιολογούνται θετικά
• Υπάρχει στοχοθεσία και τεχνογνωσία
• Όπως παράλληλα υπάρχει η δύσκολη καθημερινότητα για τις γυναίκες εργαζόμενες
• Και για αυτήν την καθημερινότητα πρέπει ν' αλλάξουν στάσεις, αναπαραστάσεις και στερεότυπα
• Χρειάζεται περισσότερη προσπάθεια στους άνδρες παρά στις γυναίκες
• Περισσότερη ευαισθησία, και
• Ποιοτικές διαπροσωπικές σχέσεις