Το ζήτημα της ευθανασίας και ο σύγχρονος προβληματισμός
Κ. ΜΑΣΤΟΡΑΚΗΣ*, Σ.. ΜΠΑΛΟΓΙΑΝΝΗΣ**
*Μεταπτυχιακός Φοιτητής Θεολογίας στον τομέα της Ηθικής. Α.Π.Θ.
**Καθηγητής Νευρολογίας Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Διευθυντής Α΄ Νευρολογικής Κλινικής Α.Π.Θ.

Περίληψη
Το ζήτημα της ευθανασίας δεν αποτελεί έναν νέο προβληματισμό για την ανθρωπότητα. Μπορεί το πρόβλημα να έχει γίνει οξύτερο, μπορεί να γίνεται επίκληση στην αυτονομία του ασθενούς ωστόσο η θέση είναι αντίθετη όπως συνέβαινε και στην αρχαιότητα. Ενώ μέχρι πριν δεν υπήρχε αυτός καθαυτός ο όρος ευθανασία, χρειάζεται να φτάσουμε στον τρίτο αιώνα όπου και τον εντοπίζουμε για πρώτη φορά και πιο συγκεκριμένα στον κωμωδιογράφο Ποσείδιππο όταν αναφέρει πως «ών τοίς θεοίς άνθρωπος εύχεται τυχείν/της ευθανασίας κρείτον ουδέν εύχεται». Επίσης υπάρχει και η περίπτωση του Διαγόρα από την Ρόδο όπου βλέποντας τους υιούς του ως Ολυμπιονίκες και μην αντέχοντας την χαρά είπε πως μετα από αυτό δεν υπήρχε καλύτερη στιγμή για να πεθάνει. Έκτοτε ακολούθησαν και άλλοι ορισμοί που αφορούσαν το «εύ θνήσκειν» όμως η στάση δεν ήταν πάντοτε θετική απέναντι στην αφαίρεση της ζωής και πόσο μάλλον όταν κάτι τέτοιο αναφέρεται ρητά και κατηγορηματικά τόσο από τον Ιπποκρατικό όρκο όσο και από τις θρησκείες που αποκαλούν την ζωή ως δώρο Θεού. Εγκέφαλος 2010, 47(3):144-149.

Λέξεις κλειδιά: Ευθανασία, θρησκείες, εγκεφαλικός θάνατος, μεταμοσχεύσεις.

Εισαγωγή

Ένα από τα πολλά θέματα με τα οποία καταπιάνεται η Βιοηθική είναι και αυτό της ευθανασίας. Ένα πρόβλημα το οποίο κάλλιστα θα μπορούσε να παρομοιαστεί με την Χίμαιρα καθώς η απάντηση σε ένα τέτοιο θέμα δεν είναι εύκολο να εκφραστεί με απολυτότητα και δογματισμό. Η παρομοίωση με το μυθικό αυτό τέρας δεν είναι καθόλου τυχαία λόγω των ειδών της ευθανασίας όπου ο ασθενής είναι σε θέση να συμμετάσχει είτε ενεργά είτε στην περίπτωση όπου λόγω της καταστάσεως του αποφασίζουν άλλοι, όποτε και η στάση του είναι παθητική. Ο προβληματισμός σχετικά με την ευθανασία δεν προέκυψε σαν κομήτης καθώς αποτέλεσε γρίφο και στην φιλοσοφική σκέψη, όπου ήδη από την κλασσική εποχή όταν και ορισμός εμφανίζεται από τον Ποσείδιππο για πρώτη φορά. Σαφέστατα επηρεασμένη η στάση απέναντι στο «εύ θνήσκειν» από τον Ιπποκρατικό όρκο είχε ως αποτέλεσμα την αρνητική αντιμετώπιση της από ορισμένους φιλοσόφους. Η αρνητική αυτή θέση είναι ευδιάκριτη και από την πλευρά των θρησκειών όπου καμία δεν αποδέχεται τον τερματισμό της ανθρώπινης υπάρξεως από τον ίδιο τον άνθρωπο. Σε όλες τις θρησκείες η στάση που τηρείται διέπεται από την λογική πως η ζωή αποτελεί ένα δώρο δοσμένο από τον Θεό και πως κανένας δεν έχει το δικαίωμα αφαιρέσεως της. Ολοκληρώνοντας, παρά το πέρας τόσων ετών, δεκαετιών και αιώνων όπως επίσης και παρά την ανάπτυξη της επιστήμης και δη της ιατρικής, οι απαντήσεις φαντάζουν πιο δύσκολες από ποτέ και αυτό βέβαια δεν προκύπτει καθόλου τυχαία. Ποίος ήταν σε θέση πριν περίπου μισό αιώνα να αναφερθεί σε μεταμόσχευση ή να εκφραστεί για τον ασθενή με τον όρο «εγκεφαλικά νεκρός»; Τώρα λοιπόν, όπου οι όροι και οι ενέργειες αυτές έχουν εισχωρήσει στην ιατρική ο προβληματισμός όχι μόνο εξακολουθεί να υφίσταται αλλά γίνεται και εντονότερος.

1. Ο ορισμός σχετικά με την ευθανασία

Το «καλώς θνήσκειν» και το «εύ θνήσκειν» είναι κάτι για το οποίο και εύχεται ο κάθε άνθρωπος. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε όπου η εκκλησία μας εύχεται για τα ειρηνικά τέλη ως ανώδυνα, ανεπαίσχυντα και ειρηνικά. Ο ορισμός για την ευθανασία εμφανίζεται για πρώτη φορά και πιο συγκεκριμένα το τρίτο αιώνα από τον κωμωδιογράφο Ποσείδιππο όταν και αναφέρει πως, «ών τοίς θεοίς άνθρωπος εύχεται τυχείν/της ευθανασίας κρείττον ουδέν εύχεται». Αλλά και στον Επιτάφιο του Περικλέους, όπως τον παραδίδει ο Θουκυδίδης θεωρείται πως «Ευτυχείς» κατά τον Περικλή είναι εκείνοι, «Ος [ενευδαιμονήσαίτε ]ο βίος κα`ι [εντελευτήσαι ξυνεμετρήθη».1 Επιπλέον στην Πολιτεία του Πλάτωνα η ευθανασία νοείτε ως «o[υ θεραπευτέον ]η [ε`αν [αποθνήσκειν»2 που αντιστοιχεί θα λέγαμε με την σημερινή ενεργητική ευθανασία. Ωστόσο ο σύγχρονος ορισμός της ευθανασίας θεωρείται ως «η ευσπλαχνική θανάτωση ή διαφορετικά, η ανώδυνη θανάτωση προσώπου, το οποίο πάσχει από επώδυνη, ανίατη ασθένεια ή διαταραχή με αναπηρία»3. Αναφορά όμως έναντι της ευθανασίας γίνεται και στον Ιπποκρατικό όρκο όπου μη αποδεχόμενος την συνεπικουρία του ιατρού για τον τερματισμό της ζωής του ασθενούς εξέφραζε απαγορευτικά πως «Oύ δώσω δε ουδέ φάρμακον ουδενί αιτηθείς θανάσιμον, ουδέ υφηγήσομαι συμβουλίην τοιήνδε».

2. Είδη ευθανασίας

Η εφαρμογή της ευθανασίας με βάση τα διάφορα είδη της θα μπορούσε να χαρακτηριστεί με ένα δέντρο παρομοιάζοντας τα είδη με τα κλαδιά του. Οι μορφές λοιπόν της ευθανασίας είναι η εθελοντική ενεργητική ευθανασία όταν ο ασθενής επιδιώκει την πρόκληση του θανάτου του είτε από τον γιατρό είτε από κάποιο άλλο πρόσωπο, δηλαδή, η εθελοντική ευθανασία συμβαίνει όταν ο ασθενής ζητάει να καταλήξει4 και σε μη εθελοντική ενεργητική ευθανασία, όπου ο ασθενής δεν είναι σε θέση να λάβει μια απόφαση ή να εκφράσει μια επιθυμία, ως εκ τούτου αποφασίζουν άλλοι εκ μέρους του.5 Επιπλέον έχουμε την παθητική ευθανασία. Αυτή η περίπτωση της ευθανασίας διαφέρει απο τις άλλες διότι δεν έχουμε πράξη αλλά παράλειψη. Εδώ δεν εφαρμόζεται η χρήση φαρμάκων αλλά η μηχανική υποστήριξη, την οποία και κάποια στιγμή ο ιατρός την αποσύρει.6 Εκτός από τις παραπάνω μορφές ευθανασίας έχουμε και την υποβοηθούμενη αυτοκτονία. Η συγκεκριμένη ενέργεια αφορά την παροχή μέσων τα οποία μεταφράζονται από φάρμακα έως οτιδήποτε άλλο δοθεί από τον γιατρό, γνωρίζοντας πως ο ασθενής θα τα χρησιμοποιήσει για να επισπεύσει τον θάνατο.7 Ένα άλλο είδος αποτελεί η έμμεση ενεργητική ευθανασία ή διαφορετικά «νόμος του διπλού αποτελέσματος». Η αρχή της διπλής ισχύος χρησιμοποιείται για να δικαιολογήσει τη χορήγηση φαρμάκων για την ανακούφιση από τον πόνο, ακόμη και αν αυτό μπορεί να οδηγήσει στην ακούσια, οδηγώντας λόγω της επίσπευσης του θανάτου σε αναπνευστική καταστολή.8 Τέλος έχουμε και την ευγονική ευθανασία όπου έχει να κάνει με παιδιά τα οποία γεννήθηκαν ή πρόκειται να γεννηθούν ανάπηρα. Με αυτό τον όρο ή με τον χαρακτηρισμό ως «κοινωνική» (όταν επεκταθεί και σε άλλες ευπαθείς ομάδες) μας έρχονται στο μυαλό μνήμες από το πρόγραμμα ευθανασίας των Ναζί αλλά και τον ακόμα πιο μακρινό Καιάδα της Σπάρτης.

3. Η στάση των πέντε μεγάλων θρησκευμάτων απέναντι στην ευθανασία

α) Ορθόδοξη Εκκλησία, Ρωμαιοκαθολική και Προτεσταντική

Όπως είναι φυσικό άλλωστε, η Ορθόδοξη Εκκλησία τήρησε και τηρεί αρνητική θέση σε οποιαδήποτε ενέργεια που αφορά την αφαίρεση της ζωής με οποιοδήποτε τρόπο, για τον λόγο αυτό και στις Δέκα εντολές αναφέρεται η εντολή, «oύ φονεύσεις».9 Στην Παλαιά Διαθήκη, η έννοια της ευθανασίας έχει την έννοια του θανάτου εξαιτίας πολεμικών αιτιών ή διωγμών και όχι λόγω του φόβου. Τρανταχτά παραδείγματα αποτελούν ο Κριτής Γεδεών ο οποίος διέταξε τον πρωτότοκο γιό του, Ιεθέρ να φονεύσει τους Βασιλείς της Μαδιάμ Ζεβεέ και Σελμανά10 αλλά και ο Βασιλέας Αβιμελέχ χτυπημένος από μια πέτρα στο κρανίο του από γυναίκα, παρακάλεσε τον υπηρέτη του να επισπεύσει τον θάνατο με την ρομφαία του.11,12 Επίσης ο βασιλέας Σαούλ13, ο Τωβίτ14 αλλά και ο Σαμψών, ο οποίος παρακάλεσε τον Θεό να τον βοηθήσει και να τιμωρήσει τους εχθρούς του.15 Παρόλα τα παραπάνω, η Εκκλησία επιθυμεί την ευθανασία από τον Θεό και όχι από τον άνθρωπο διότι η ζωή είναι δωρεά του Θεού και όχι του ανθρώπου, γι' αυτό και είναι ο μοναδικός που έχει δικαίωμα να την πάρει.16 Την ίδια στάση τηρεί και η Ρωμαιοκαθολική και πιο συγκεκριμένα στις 26.6.1980 όταν και εξέδωσε μία «Δήλωση ευθανασίας» μετά από επίσημη απόφαση της «Ιεράς Συνόδου για την διδασκαλία της Πίστεως», στην οποία τονίζεται ότι «η ζωή είναι δώρο του Θεού αλλά και ο θάνατος είναι αναπόφευκτος και στην προσέγγιση του, παρόλα τα χρησιμοποιούμενα μέσα, επιτρέπεται στην συνείδηση μας να αποφασίσει την άρνηση θεραπευτικών ενεργειών, που θα προκαλούσαν μόνο ασήμαντη και οδυνηρή παράταση της ζωής- χωρίς όμως να διακόψουμε τις στοιχειώδεις τακτικές φροντίδες στον άρρωστο».17 Επιπλέον, από το 1957 δεν απορρίπτει την παθητική ευθανασία καθώς στην εγκύκλιο «Η παράταση της ζωής», ο Πάπας Πίος ΧΙΙ ουσιαστικά έφερε την Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία σε μια θέση αποδοχής της παθητικής ευθανασίας, κάτι που επιβεβαίωσε με την θέση του και ο Πάπας Ιωάννης Παύλος ΙΙ το 1980.18 Αλλά και για την Προτεσταντική Εκκλησία η στάση απέναντι στην ευθανασία ποικίλει. Η Μεταρρυθμισμένη (Προτεσταντική) Εκκλησία της Ολλανδίας το 1972, αποφάνθηκε ότι «αποδέχεται την παθητική ευθανασία, ενώ η ενεργητική παραμένει προς συζήτηση». Από πολλούς όμως Προτεστάντες θεολόγους, γίνεται δεκτή κάθε μορφή ευθανασίας, ακόμα και η ευγονική.19

β) Ιουδαϊσμός και Ευθανασία

Συνεχίζοντας με τον Ιουδαϊσμό η ευθανασία θεωρείται ως πράξη ενάντια στο θέλημα του Θεού και γι' αυτό απαγορεύεται. Το Ταλμούδ διδάσκει πως «θα ζητηθεί από κάθε άνθρωπο το αίμα του για αυτό και κανένας δεν έχει το δικαίωμα να κακοποιήσει το σώμα του, πόσο μάλλον να φτάσει έως το σημείο του θανάτου αφαιρώντας την ζωή που δόθηκε ως δώρο από τον Θεό».20 Σύμφωνα με την Εβραϊκή Γραφή, η ζωή είναι ένα πολύτιμο δώρο του Θεού κάτι που διαπιστώνουμε και στα δύο πρώτα κεφάλαια της Γένεσις, ως ο μόνος που έχει το δικαίωμα να καθορίζει τον χρόνο για ένα άτομο να πεθάνει.21 Το Εβραϊκό δίκαιο επομένως απαγορεύει τόσο την παθητική ευθανασία όσο και την ενεργητική, θεωρώντας τις ως φόνο.

γ) Ισλάμ και ευθανασία

Αναφερόμενοι σε μια άλλη θρησκεία με πλήθος πιστών ανά τον κόσμο, αυτή του Ισλάμ, διαπιστώνουμε την Σαρία να απαγορεύει την απώλεια της ζωής με την μορφή της εθελοντικής αυτοκτονίας. Συγκεκριμένα λέει «μην καταντήσετε ερείπιο από τα δικά σας χέρια».22 Επιπλέον αναφέρει πως «Αλλά για εκείνον που πιστεύει (στον Θεό) ποτέ δεν θα σκοτώσει ή δεν θα καταστρέψει τις ζωές σας. Γιατί ο Αλλάχ είναι πραγματικά φιλεύσπλαχνος».23 Ο Ισλαμικός κώδικας ιατρικής δεοντολογίας που εγκρίθηκε από το Πρώτο Διεθνές Συνέδριο για την Ιατρική στο Ισλάμ αναφέρει ότι «Η ευσπλαχνική θανάτωση, όπως η αυτοκτονία, δεν έχει βρει στήριξη, εκτός και αν χαρακτηρίζεται από τον αθεϊστικό τρόπο σκέψης που πιστεύει ότι η ζωή μας σε αυτή τη γη ακολουθείται από ένα τέλος. Το αίτημα της θανάτωσης εξαιτίας της απελπιστικής επώδυνης ασθένειας που οδηγεί στην απόρριψη της ζωής, δεν εξισορροπείται με τον ανθρώπινο πόνο που δεν μπορεί να κατακτηθεί σε μεγάλο βαθμό με φαρμακευτική αγωγή ή με κατάλληλη νευροχειρουργική θεραπεία ...».24

δ) Βουδισμός- Ινδοϊσμός και ευθανασία

Συνεχίζοντας με τα Ασιατικά θρησκεύματα είναι και εδώ εμφανής η απομάκρυνση από την αφαίρεση της ζωής. Σύμφωνα με τον Βουδισμό, ο θάνατος θεωρείται ως ένα μεταβατικό στάδιο όπου ο αποθανών θα ξαναγεννηθεί σε μια νέα ζωή, της οποίας η ποιότητα θα εξαρτάται απο το αποτέλεσμα του κάρμα του. Πάντως, η ιαπωνική βουδιστική παράδοση περιλαμβάνει πολλές ιστορίες από μοναχούς που αυτοκτόνησαν αλλά και ο ίδιος ο Βούδας έδειξε ανοχή της αυτοκτονίας από μοναχούς εξαιτίας της ανιδιοτέλειας των πράξεων τους. Σύμφωνα με τους Βουδιστές «με το να καεί κάποιος είναι μια μορφή αγώνα που αποδεικνύει το μη βίαιο πνεύμα του Βουδισμού».25 Χαρακτηριστική είναι η παρακάτω θέση. «Αν κάποιος, ο οποίος είναι άρρωστος σταματήσει να λαμβάνει τροφή με σκοπό την επίσπευση του θανάτου, ενώ τα φάρμακα και η νοσηλευτική φροντίδα μπορούν να βοηθήσουν, αυτό ισοδυναμεί με έγκλημα. Αν όμως ο ασθενής βλέπει πως η ζωή του δεν μπορεί να παραταθεί ακόμα και με την εντατική περίθαλψη, η παύση της παροχής τροφής και της ιατρικής περιθάλψεως επιτρέπεται».26 Ωστόσο, ο ίδιος ο Δαλάι Λάμα ανέφερε ότι η ευθανασία μπορεί ενίοτε να είναι επιτρεπτή: «Σε περίπτωση που ένας ασθενής, είναι σίγουρο ότι θα πεθάνει και βρίσκεται υπό το καθεστώς αφόρητων πόνων ή σε φυτική κατάσταση και η παράταση της ύπαρξής του θα προκαλέσει δυσκολίες και πόνο και σε άλλους, τότε ο τερματισμός της ζωής του μπορεί να επιτραπεί» σύμφωνα με την αρχή της Βουδιστικής δεοντολογίας.27 Από την άλλη μεριά στον Ινδοϊσμό επικρατεί η πεποίθηση ότι κάθε ζωντανή παρουσία, είτε ανθρώπινη είτε όχι, πρέπει να ζει με τον τρόπο που της αρμόζει και για τον λόγο αυτό και ο θάνατος δεν θα πρέπει ποτέ να αποτελεί θέμα ύψιστης σημασίας. Εξάλλου το γεγονός του θανάτου είναι μια προσωρινή στάση σε μια μακρόχρονη διαδικασία.28 Μια γνωστή μορφή αυτοκτονίας ακούει στο όνομα «Prayopavesa» και είναι μια προοδευτική διαδικασία όπου ο ασθενής σταματάει να λαμβάνει τροφή και υγρά με αποτέλεσμα την ήρεμη κατάληξη του.29

4. O σύγχρονος προβληματισμός σχετικά με την ευθανασία

Τα δραματικά προτελεύτια διλήμματα είναι πλέον μπροστά μας ή μάλλον πάνω μας ήδη. Είναι καιρός λοιπόν να πυκνώσει και να ανδρωθεί ο υπεύθυνος διάλογος των επαγγελματιών υγείας και της κοινωνίας και στη χώρα μας, που ουσιαστικά γέννησε την ηθική και τη δεοντολογία. Διεθνώς, γνώμες διασταυρώνονται και θέσεις και αποφάσεις ωριμάζουν, όχι πάντα χωρίς προκαταλήψεις και συγκρούσεις ιδεών, αλλά με ωριμότητα και ρεαλισμό γι' αυτό και χρειάζεται να σταματήσουν οι κοινοτοπίες-taceant colloquia.30 Ο φόβος προς την ευθανασία στην σύγχρονη εποχή έγκειται, όχι στο «εύ θνήσκειν», δηλαδή στον ήρεμο και γαλήνιο θάνατο, αλλά στην πιθανή κατάχρηση της εφαρμογής του, από και προς τους ασθενείς τελικού σταδίου. Το ειρηνικό τέλος είναι κάτι για το οποίο και εύχεται ο καθένας πότε όμως έρχεται αυτό το τέλος και πως εμείς το ορίζουμε; Όπως προαναφέρθηκε η πιθανή εφαρμογή της ευθανασίας θα έχει πολλές επιπτώσεις τόσο στην κοινωνία όσο και στον ίδιο τον ασθενή και το περιβάλλον του με αποτέλεσμα να χαθεί η εμπιστοσύνη προς τον ιατρό. Η χρυσή ηλικία της αλληλοκατανόησης γιατρού και αρρώστου κράτησε 20 αιώνες μέσα στους οποίους και οι δύο μιλούσαν την ίδια γλώσσα. Η ιατρική επίσκεψη ήταν ένας διάλογος, όταν δεν ήταν ένας απλός μονόλογος του αρρώστου. Σήμερα με την πρόοδο της τεχνικής, ένα σωρό άνθρωποι και μηχανήματα παρεμβάλλονται μεταξύ του αρρώστου και του γιατρού. Ο ασθενής δεν μπορεί πια να κατανοήσει την Ιατρική τέχνη, για την οποία σχημάτισε την εντύπωση ότι τον έκανε υποκείμενο της μελέτης της και γι' αυτό η ψυχολογική του κατάσταση είναι πολύ δυσάρεστη.31 Τέτοιο παράδειγμα αποτελεί η περίπτωση του γιατρού Jack Kevorkian όπου ωραιοποιώντας την υποβοηθούμενη αυτοκτονία δήλωνε πως θα προσφερθούν τα όργανα που συγκομίζονται απο τις αυτοκτονίες σε ασθενείς που περιμένουν για τις μεταμοσχεύσεις.32 Πριν όμως αναφερθούμε αναλυτικότερα για το ζήτημα του εγκεφαλικού θανάτου, καλό θα ήταν να διευκρινιστεί η διαφορά που υπάρχει ανάμεσα στο κώμα, την παρατεταμένη φυτική κατάσταση και τον εγκεφαλικό θάνατο. Το κώμα συμβαίνει όταν οι περιοχές του εγκεφάλου που ελέγχουν την συνείδηση (όπως μέρη του στελέχους και του φλοιού) πλήττονται. Ένα άτομο σε κώμα μοιάζει να κοιμάται ή να βρίσκεται σε βαριά αναισθησία και δεν ανταποκρίνεται στα περισσότερα ερεθίσματα αλλά μπορεί να αναπνέει μόνο του. Όταν ένας άνθρωπος βρίσκεται σε παρατεταμένη φυτική κατάσταση τότε ανταποκρίνεται σε μερικά ερεθίσματα εντούτοις δεν μιλάει, δεν έχει επαφή με το περιβάλλον και δεν μπορεί να σκεφτεί και αυτό μπορεί να διαρκέσει εβδομάδες, μήνες ακόμα και χρόνια. Με τον εγκεφαλικό θάνατο υπάρχει ολοσχερής νέκρωση του εγκεφάλου. Στην περίπτωση όπου ο ασθενής είναι στην κατάσταση «φυτού», εφόσον μπορεί να αναπνέει από μόνος του, δεν θεωρείται νεκρός και οι γιατροί θα πρέπει να προσπαθήσουν να το κρατήσουν στη ζωή, όσο είναι δυνατόν, με όλα τα μέσα που διαθέτουν. Βεβαίως, ύστερα από κάποιο χρονικό διάστημα, ο ασθενής θα καταλήξει σε θάνατο από πνευμονική εμβολή, υποστατική πνευμονία και πλήθος άλλων επιπλοκών, στις οποίες προδιαθέτει η «φυτική» κατάσταση. Επίσης, με κανένα τρόπο δεν πρέπει ο εγκεφαλικά νεκρός να αποκαλείται (όπως συνήθως ακούμε) κλινικά νεκρός.34 Το ζήτημα της ευθανασίας όμως θα μπορούσε να συσχετιστεί τόσο με τον εγκεφαλικό θάνατο όσο και τις μεταμοσχεύσεις. Η σύγχρονη ιατρική ταυτίζει συχνά το θάνατο του ανθρώπου με τον εγκεφαλικό θάνατο. Ο θάνατος αυτός προσδιορίζεται με βάση τη μηχανιστική ανθρωπολογία της σύγχρονης ιατρικής ως μη αναστρέψιμη παύση της λειτουργίας του εγκεφάλου με οριστική απώλεια της συνειδήσεως.35 Επίσης, το 1968 η επιτροπή του Harvard όρισε ως κριτήριο για τον εγκεφαλικό θάνατο την κατάργηση της δραστηριότητας ολόκληρου του Κεντρικού Νευρικού Συστήματος, ενώ το 1981 σε επιτροπή που συστάθηκε από τον πρόεδρο των Η.Π.Α ορίστηκε ότι «ένας άνθρωπος είναι νεκρός αν εμφανίζει:

α. Μη αναστρέψιμη παύση των λειτουργιών της κυκλοφορίας του αίματος και της αναπνοής.

β. Μη αναστρέψιμη παύση όλων των λειτουργιών ολόκληρου του εγκεφάλου, συμπεριλαμβανομένου και του εγκεφαλικού στελέχους».36 Στην Ελλάδα τα χαρακτηριστικά του Εγκεφαλικού θανάτου περιγράφηκαν για πρώτη φορά σε νομική διάλεκτο από τον νόμο 821/78 και υιοθετήθηκαν από τους μετέπειτα νόμους 1383/83 και 2737/99.37 Πολλές φορές ωστόσο, όταν ο ασθενής βρίσκεται στην κατάσταση αυτή του εγκεφαλικού θανάτου τίθεται το δίλλημα περί της δωρεάς οργάνων, δηλαδή την μεταμόσχευση. Το ερώτημα όμως είναι πότε ορίζεται ο εγκεφαλικός θάνατος και ποια είναι τα κριτήρια αυτού; Όλα τα παραπάνω αποτελούν τον σύγχρονο προβληματισμό που κάθε άλλο παρά με απολυτότητα δεν θα πρέπει να προσεγγίζονται. Βασιζόμενοι λοιπόν στο «ωφελέειν μη βλάπτειν» του Ιπποκρατικού όρκου ευελπιστούμε στο ότι συμβαίνει να διέπεται από την σκέψη προς το όφελος του ασθενούς. Σε κάθε περίπτωση ο πόνος θα πρέπει να αντιμετωπίζεται με τον καλύτερο δυνατό τρόπο, παρόλο που και η ευθανασία αποτελεί μια λύση, απλά είναι η χειρότερη. Βέβαια σε αυτό το τόσο δύσκολο έργο της αντιμετωπίσεως του ασθενούς, ιδιαίτερα όταν εκείνος βρίσκεται σε τελικό στάδιο και οι πόνοι είναι αφόρητοι, πρωταγωνιστικός είναι και ο ρόλος του ιατρού ο οποίος και θα τον προσεγγίσει σαν άνθρωπο, σαν ασθενή και σαν πάσχοντα. Εξάλλου όπως είναι φυσικό άλλωστε, ο ιατρός μπορεί να μην είναι σε θέση να θεραπεύει πάντα αλλά σίγουρα είναι σε θέση για να παρηγορεί.

ΛΕΞΙΚΟ ΟΡΩΝ

Ταλμούδ. Το Ταλμούδ είναι μια ογκώδης, εξω-βιβλική συλλογή εβραϊκών κειμένων, προϊόν του μεσαιωνικού Ιουδαϊσμού, που αποτελεί τη συνέχεια της ιουδαϊκής Βίβλου και περιλαμβάνει όχι μόνο κείμενα που αφορούν την ερμηνεία του μωσαϊκού Νόμου αλλά και ποικίλο άλλο υλικό, νομικό, θεολογικό, ηθικό, επιστημονικό, ιστορικό, λαογραφικό κ.λπ. έχοντας έτσι και εγκυκλοπαιδικό χαρακτήρα. Available at el.wikipedia.org/wiki/Ταλμούδ

Σαρία. Με τον όρο αυτό που σημαίνει «δρόμο» ή «μονοπάτι» αναφέρεται στον τρόπο με τον οποίο οι Μουσουλμάνοι πρέπει να ζουν ή το «μονοπάτι» που πρέπει να ακολουθούν. Η Σαρία αποτελείται από το Ιερό κείμενο του Ισλάμ, το Κοράνιο αλλά και την Παράδοση που αναφέρεται στην ζωή του Προφήτη Μοχάμεντ.

  1. Περικλέους Επιτάφιος Β΄ 44,1.
  2. Πλάτων, Πολιτεία, 408b- 410a.
  3. Λήμμα «Euthanasia», Britannica Concise Encyclopedia, από το Encyclopaedia Britannica Online.
  4. Nicola Lacey, Celia Wells, Oliver Quick, «Reconstructing Criminal Law: Text and Materials», Publisher: Butterworths, 3 edition (June 21, 2004), p. 620 available at books.google.gr/ books?isbn=0521606047.
  5. Robert Young, «Voluntary Euthanasia», from Stanford Encyclopedia of Philosophy, First published Thu Apr 18, 1996; substantive revision Wed Aug 27, 2008, available at plato.stanford.edu/entries/euthanasia-voluntary/ -.
  6. SUSAN ANDERSON FOHR, «The Double Effect of Pain Medication: Separating Myth from Reality», from Journal of Palliative Medicine 1998; 1: 315-28, available at www.hospicecare.com/.../fohrdoc.htm -.
  7. Carl Elliott, «Philosopher assisted suicide and euthanasia», BMJ, v. 313, 1996, p. 1088, available at www.pubmedcentral.nih gov/articlerender.fcgi?artid=2352379 -.
  8. John Keown, «Euthanasia, ethics, and public policy: an argument against legalisation», Publisher:Cambridge University Press, Cambridge, England,2002, p.4, available at books. google.gr/books?isbn=0521009332.
  9. Έξοδος 20:13 και Δευτερονόμιο 5:17.
  10. Κριταί 9, 20-21.
  11. Κριταί 9, 54.
  12. Κριταί 9, 54.
  13. Βασιλ. Α, ΛΑ΄, 5.
  14. Τωβίτ Γ΄, 6.
  15. Κριταί ΙΣΤ΄, 26-30.
  16. Αρχιμ. Ν. Χατζηνικολάου, «Ελεύθεροι από το γονιδίωμα- Προσεγγίσεις Ορθόδοξης Βιοηθικής», εκδ. Σταμούλη, Αθήνα, σελ. 53.
  17. Ευαγγέλου Ιάσων, «Το πρόβλημα της ευθανασίας», εκδ. Σάκκουλα, Αθήνα- Κομοτηνή 1999, σελ. 50.
  18. Article «Moral Aspects of Euthanasia», available at www.lotsofessays.com/viewpaper/1712063.htm.l.
  19. Waldo Beach, «Christian ethics in the Protestant tradition», Westminster John Knox Press, 1988, p. 72 available at www.bookfinder.com/author/waldo-beach.
  20. Babylonian Talmud, Baba Kamma 90b, v.1, chapter V, p.523.
  21. Ιώβ 1,21.
  22. Sariah 2.195.
  23. Quran 4.29.
  24. Ισλαμικής Οργάνωσης των Ιατρικών Επιστημών, Κουβέιτ, το 1981, σ. 65. available atwww.islamicity.com/science/euthanas.shtml - 09/01/10.
  25. Damien Keown, «Buddhist ethics: a very short introduction», Oxford University Press, 2005, p. 100 available at bonza.unilinc.edu.au/unilinc/new_titles/0570-new-titles-March-2009.html -.
  26. Damien Keown, «End of life: the Buddhist view», Lancet, 2005, v.366, p. 952-955, available at www.lancet.com/journals/ lancet/article/ PIIS0140-6736(01) 06169-4/fulltext -.
  27. Roy. W Perrett, «Buddism, euthanasia and the sanctityof life», Journal of Medical Ethics,1996,v.22, p.309-313, available at ccbs.ntu.edu.tw/ Fulltext/cfb_html-.
  28. OHN BOWKER, «Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΘΡΗΣΚΕΙΕΣ», μετάφραση ΜΑΡΙΑ Ν. ΚΟΝΟΜΗ- ΑΜΑΛΙΑ Α. ΛΟΓΙΑΚΗ, Β΄ ΕΚΔΟΣΗ, εκδ. ΠΑΠΑΔΗΜΑ, ΑΘΗΝΑ 2006, σελ. 211.
  29. Satguru Sivaya Subramuniyaswami, «Dancing With Siva: Hinduism's Contemporary Catechism», 2003, and Himalayan Academy, 2003, p. 833, available at books.google.gr/books? isbn=094549789X.
  30. Α.Γ Κάτσας, «Ευθανασία, η μεγάλη Χίμαιρα», ΙΑΤΡΙΚΗ, ΜΑΪΟΣ 2009, ΤΟΜΟΣ 95, ΤΕΥΧΟΣ 5, ΣΕΛ. 355-369.
  31. Ηρακλή Β. Μάσχα, «Προβλήματα και προοπτικές της σύγχρονης ιατρικής», ΣΥΧΡΟΝΑ ΘΕΜΑΤΑ, ΧΡΟΝΟΣ Α΄, ΤΕΥΧΟΣ 1, ΑΘΗΝΑ 1962, σελ. 72.
  32. Alexander Dorozynski, «French doctors apologise for wartime antisemitism», BMJ, V. 315, 1 NOVEMBER 1997, P.1116, available at ukpmc.ac.uk/articlerender.cgi?artid= 1187583.
  33. Antony L. Komaroff, «Όλα για την υγεία της Ιατρικής σχολής του Harvard», εκδ. Simon and Schuster, Harvard 1999, σελ. 1143.
  34. Αντώνης Λαγγουράνης, «Εγκεφαλικός θάνατος (Τέλος και αρχή ζωής)», available at www.san.gr/gr/arth_eg_th_life.htm.
  35. Στ. Μπαλογιάννη, «Ο εγκεφαλικός θάνατος, στο Εκκλησία και μεταμοσχεύσεις», εκδ. Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος, Αθήναι 2001, σ.121-147.
  36. Καρακατσάνης Κ. «Εγκεφαλικός θάνατος. Ταυτίζεται με τον θάνατο του ανθρώπου;» University Studio Press, Β΄ έκδοση 2001, σελ. 92.
  37. Νικολάου Μητροπολίτου Μεσογαίας και Λαυρωτικής, «Αλλήλων Μέλη- Οι μεταμοσχεύσεις στο φως της Ορθόδοξης θεολογίας και ζωής», εκδ. Κέντρο Βιοϊατρικής Ηθικής και Δεοντολογίας, Αθήνα 2005, σελ. 40.