Ηράκλειτος ο Εφέσιος, από την δίνην της μελαγχολίας εις την αρμονίαν του Λόγου
ΣΤΑΥΡΟΣ Ι. ΜΠΑΛΟΓΙΑΝΝΗΣ
Α' Νευρολογική Κλινική Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης

Περίληψις
Ο Ηράκλειτος, εκ των μεγαλυτέρων Ιώνων στοχαστών, έζησεν εις την 'Εφεσον, την δευτέραν εις άνθισιν Ιωνικήν πόλιν, εις τας αρχάς του πέμπτου προ Χριστού αιώνος. Διήγαγεν μονήρη βίον, πλήρη στοιχείων, τα οποία θα ηδύναντο να αποδοθούν εις μόνιμον και σταθεράν καταθλιπτικήν διάθεσιν και είχεν τραγικόν τέλος. Παρά το γεγονός ότι υπήρξεν είς εκ των επιφανεστέρων Προσωκρατικών φιλοσόφων, το έργον του δεν διεσώθη αυτούσιον, αλλά μόνον υπό μορφήν επιγραμματικών αποσπασμάτων, μνημονευομένων υπό μεταγενεστέρων φιλοσόφων και εκκλησιαστικών συγγραφέων των πρώτων μετά Χριστόν αιώνων, τα οποία μετά πολλής προσοχής συνελέγησαν εκ των χειρογράφων των. Ως συγγραφεύς χαρακτηρίζεται διά την δεινότητα του λόγου του, την πυκνότητα των νοημάτων του, την πληθώραν των μεταφορών, των αφορισμών, των συμβολισμών, τον άλλοτε αντικρουόμενον χαρακτήρα και τας άλλοτε μυστικιστικάς προεκτάσεις, εις σημείον ώστε οι λόγοι του να επιτρέπουν ευρείαν ερμηνευτικήν προσέγγισιν και ενίοτε να οδηγούν εις παρερμηνευτικάς προεκτάσεις. Ως φιλόσοφος, πρώτος αυτός εισήγαγεν την έννοιαν του Λόγου, ο οποίος κυριαρχεί επί των πάντων «είναι κοινός» και θα ηδύνατο να είναι αντιληπτός υπό των πολλών, εάν δεν υφίστατο ο κίνδυνος της υποκειμενικότητος. Ο Λόγος αποτελεί την ευθείαν οδόν, διά την προσέγγισιν του Είναι και την αποκάλυψιν του όντως Είναι. Επί της ανθρωπίνης ψυχής ο Ηράκλειτος διατείνεται ότι είναι αδύνατον να προσεγγίση ο άνθρωπος τα πέρατα αυτής από οιανδήποτε οδόν και εάν προσπαθήση, καθ' όσον αυτά είναι ανόρια και άμετρα. Η ψυχή έχει όλας τας δυνατότητας διά μίαν σταθεράν ανοδικήν πορείαν εφ' όσον θα αναζητήση την αλήθειαν. Η ψυχή εκ παραλλήλου δεν ζωοποιεί μόνον το σώμα αλλά επιβάλλει τον αυτοέλεγχον και καθιστά εφικτήν την λογικήν θεώρησιν των πραγμάτων. Η ψυχή, η οποία εξαρτάται ακόμη εκ των σωματικών καταστάσεων παραμένει «υγρά» και ποδαγωγείται ευκόλως. Η απηλλαγμένη εκ των παθών ψυχή καθίσταται «ξηρά» και δύναται να ανέλθη εις την σφαίραν της σοφίας και της αρετής. Ο Ηράκλειτος υποστηρίζει, ότι υφίσταται αρμονία μεταξύ αντιθέτων καταστάσεων. Ούτως, η προς τα άνω και η προς τα κάτω φερομένη οδός είναι μία και έχει την ιδίαν διάστασιν, η αρχή και το τέλος ενός κύκλου συμπίπτουν εις το ίδιον σημείον. Πολλάκις ο Ηράκλειτος εκφράζει ένα μοναδικόν μυστικισμόν λέγων, ότι η φύσις αγαπά να κρύβη τα μυστικά της και ότι η μυστική αρμονία είναι ισχυροτέρα της εκπεφρασμένης. Ακόμη ισχυρίζεται ότι «οι αθάνατοι είναι θνητοί και οι θνητοί αθάνατοι, εκείνοι ζούν τον θάνατον των και εκείνοι πεθαίνουν διά της ζωής των». Κατά τον Ηράκλειτον τα πάντα είναι εις διαρκή ροήν, όπως τα ύδατα ενός ποταμού, από τα οποία βεβαίως είναι εύλογον, ότι «δεν είναι δυνατόν ο άνθρωπος να διαβραχή δύο φοράς». Εν τούτοις παντού και πάντοτε υπάρχει αρμονία, καθοριζομένη υπό του Λόγου, ο οποίος κατευθύνει τα πάντα, εγκαθιστών έν αρμονικόν δυναμικόν ισοζύγιον, το οποίον ενοποιεί τα πάντα και τα καθιστά «έν», χωρίς εκ παραλλήλου να υποθάλπη την στατικότητα, καθ' όσον διά μέσου της συνεχούς διαπλοκής ύλης και ενεργείας αναπτύσσεται η «καλλίστη αρμονία» και επέρχεται η ιδανική ισορροπία μεταξύ όλων των αντιτιθεμένων και αντιρρόπων τάσεων. Το πύρ και το εξ αυτού εκπηγάζον φως αποτελεί την ουσιώδη αρχήν όλων των στοιχείων εις ένα χώρον ανακυκλώσεως των πάντων, εντός ενός χρόνου, ο οποίος ως παιδίον παίζει ζατρίκιον, εις μίαν κορύφωσιν παντοδυναμίας του πυρός και του φωτός, από το οποίον όλα εκκινούν και εις το οποίον όλα καταλήγουν. Ο Λόγος, η Αλήθεια, η Φύσις, το Αιώνιον είναι κατά τον Ηράκλειτον αι υπαρξιακαί διαστάσεις διά των οποίων αποκαλύπτεται το Είναι. Η επίδρασις των αρχών του Ηρακλείτου, o οποίος εξερχόμενος από την δίνην της μελαγχολίας ανέρχεται εις την αρμονίαν του Λόγου και εισέρχεται εις την χώραν του Φωτός, είναι τεραστία επί των συγχρόνων του και των μεταγενεστέρων φιλοσόφων. Αι αρχαί του επανεβίωσαν αναλυτικότερον από τα τέλη του δεκάτου ενάτου αιώνος εις τα πλαίσια της συστηματοποιήσεως, αναλύσεως και απλουστεύσεως αυτών υπό διαμορφωτών της υπαρξιακής φιλοσοφίας.

Πλήρες κείμενο